هفته نامه
« بازگشت
یلدا یا شب چله
یلدا یا شب چله
ناهید مظفری| پاییز هزار رنگ بار سفر بسته است و صدای پای زمستان سپید رنگ شنیده میشود. یلدا آماده است که پاییز را بدرقه کند و به استقبال زمستان برود. یلدایی که در فرهنگی چند هزارساله با آدابورسومی رنگارنگ همچون پاییز هزار رنگ ریشه دارد. یلدا مجالی است برای تکرار آنچه روزگاری سرمشق خوبیهایمان بوده است و امروزه روی طاقچه عادتها غبار غم میگیرد. شب یلدا ازجمله مناسبتهایی است که برای همه ما جذاب است بهویژه اگر این شب را در کنار خانواده بگذرانیم بدون تردید خاطراتی از آن در ذهن ما نقش میبندد که حتی باگذشت زمان نیز غبار فراموشی سطح آن را فرانمیگیرد. طولانی بودن شب یلدا بهانهای است برای دورهم جمع شدن و برگزاری جشنی که برای ساعاتی همه را از مشغلههای زندگی روزمره دور میکند. درگذشته همه اعضای خانواده شب یلدا در خانه مادربزرگها و پدربزرگها دورهم جمع میشدند و با تعریف کردن قصه و خوردن آجیل و میوه، زمانی را در کنار هم به شادی سپری میکردند. اگرچه بسیاری از سنتهای قدیمی در حاشیه زندگی مدرن و امروزی رنگباخته است اما یلدا ازجمله سنتهایی است که توانسته همچنان بهعنوان یک سنت دیرینه در میان خانوادههای ایرانی ماندگار باشد و از این کارزار فراموشی آیینها و سنتهای کهن جان سالم به درببرد. در حقیقت یلدا بهانهای است برای کنار هم بودن در نخستین شب زمستان سرد. این سنت از گذشتههای دور بهعنوان سنتی نیکو میان ما ایرانیها وجود داشته است و محافل گرم خانوادگی و تازه شدن دیدارها را میتوان از مزیتهای این رسم زیبا دانست. اگرچه یلدا فقط یک دقیقه از شبهای دیگر طولانیتر است اما همین مزیت است که شب یلدا را از دیگر شبهای سرد پاییزی و زمستانی متمایز میکند. برای شب یلدای امسال چه برنامهای دارید؟ قصد دارید امسال نیز همچون سالهای گذشته و بهرسم این سنت دیرینه شب یلدا را در کنار خانواده بگذرانید یا اینکه برای یلدای امسال برنامه متفاوتی در نظر گرفتهاید؟ این رسم دیرینه درگذر زماناندکی تغییر پیداکرده است و این روزها یلدا در میان بعضی خانوادهها بسیار متفاوت از حال و هوای گذشته برگزار میشود اما باید این نکته مهم را موردتوجه قرارداد که آدابورسوم شب یلدا در فرهنگ ایرانی قدمتی کهن دارد و این رسوم میراث ارزشمندی است که باید آنها را زنده نگه داشت تا بتوان از طریق واسطههایی مانند هنر، فرهنگ و رسانهها این رسوم زیبا را از فراموشی مصون نگه داشت و با شناساندن آنها به نسل آینده این آیینها را زنده نگه دارند.
نخستین روز زمستان در نیمکره شمالی کوتاهترین روز سال است. در نیمکره شمالی زمین همزمان با آغازین روز زمستانی خورشید در دورترین فاصله از زمین و کمترین فاصله از خط افق آسمان قرار دارد و در ابتدای پاییز و بهار طول روز و شب در هر دو نیمکره باهم برابر است اما در نخستین روز زمستان که زمین کوتاهترین روز خود را در طول سال تجربه میکند نیمکره جنوبی بلندترین روز را تجربه میکند و بهاینترتیب ساکنان نیمکره شمالی در شب یلدا طولانیترین شب سال را پشت سر میگذارند. پسازآن بهتدریج از طول شب کاسته شده و به طول روز افزوده میشود.
نامگذاری بلندترین شب سال به نام «یلدا» نیز در همین حقیقت علمی ریشه دارد. روز بعد از سپری شدن طولانیترین شب سال، طول روز یا به عبارتی مدتزمان تابش خورشید به سطح زمین بیشتر میشود و از این رو طولانیترین شب سال را یلدا نامیدهاند. یلدا، در لغتنامه دهخدا به معنی میلاد و در فرهنگ فارسی معین به معنی تولید و زایش است. البته یلدا تشکیل شده از یل به اضافه دا که یل به معنای بزرگ و دا هم در زبان ترکی به معنای مادر.یلدا یعنی شب چله همه میهمان مادربزرگ هستند. در باور ایرانیان باستان، یلدا شبی بوده است که نور بر تاریکی چیره میشود و درنهایت با سپری شدن طولانیترین شب سال، این فرآیند به تولد خورشید منجر میشود. در ایران و بعضی کشورهای همجوار که ازنظر فرهنگی مشترکات زیادی با ایران و فرهنگ ایرانی دارند شب یلدا جشن گرفته میشود.
البته در بعضی فرهنگها و تمدنهای دیگر نیز ردپایی از برگزاری جشنهای مشابه دیده میشود که در حقیقت اصل و ریشه این جشن و همچنین زمان برگزاری آن برگرفته از فرهنگ و تمدن ایرانی است. در بسیاری از شهرهای ایران در شب یلدا مانند عید نوروز سفرهای به نام سفره شب یلدا برپا میشود. قصهگویی و تعریف خاطرات بزرگترها ازجمله مراسمی است که در فرهنگ ایرانی و شبزندهداری شب یلدا جایگاه خاصی داشته است.
مهدکودکها و مدرسهها نیز میتوانند با آماده کردن تزئینات و وسایل خاص برای برگزاری جشن یلدا به استقبال طولانیترین شب سال بروند. چون این برنامه ها شناسایی بهتر این جشن بهعنوان میراث ایرانیان , امکان حفظ ارزشهای نهفته در این مراسم و انتقال بهتر آن به نسلهای بعدی را فراهم میکند. نیاکان ما هزاران سال پیش به گاهشمار خورشیدی دست
پیدا کردند و بهاینترتیب بااندکی تأمل و تفکر به این حقیقت مهم دست یافتند که نخستین شب زمستان طولانیترین شب سال است؛ بنابراین تردیدی نیست که برگزاری جشن یلدا میتواند نشانه پیوند فرهنگ نیاکان یا ایرانیان و ایران امروز باشد. با توجه به اهمیت جشن یلدا و ضرورت حفظ این سنت,بهتر است جشنهای ویژه شب یلدا باهدف آشنایی بیشتر کودکان با آیینی که سینهبهسینه و دستبهدست از نیاکان ما به ارث رسیده است بهمنظور آشنایی کودکان با رسوم و آیین کهن در کنار تهیه و تدارک سفره شب یلدا نمایشهایی با حضور «ننه سرما» بهعنوان نمادی از زمستان برگزار شود. جامعه بدون داشتن پشتوانههای فرهنگی در مسیر درست حرکت نمیکند و به بیراهه کشیده میشود. ازاینرو ممکن است در صورت مواجهشدن با چنین شرایطی بهناچار به سمتوسوی فرهنگهایی پیش برود که بافرهنگ ما بیگانه است. این در حالی است که میتوان به اتکای سنتهای دیرینه مانند یلدا و نوروز که در فرهنگ ایرانی ریشه دارد به نیازهای اجتماعی جامعه و به خصوص قشر نوجوان و جوان پاسخ داد.
یلدا جشنی خانوادگی است و به همین دلیل تا به امروز ماندگار شده است. استقبال از یلدا یادآور این است که باید در کنار مشکلات زندگی فرصتی را به خانواده و بودن در کنار آنها اختصاص داد. اگرچه این روزها جشنهای یلدایی رنگینتر از روزگار باستان برگزار میشود اما همچنان از یلدا بهعنوان سنتی ماندگار نامبرده میشود که ریشه در تاریخ گذشته دارد. در حقیقت یلدا ریشههای تاریخی را به دنبال میکشد. ایرانیها از قدیم به برگزاری جشنهای گوناگون مشهور بودهاند. شب یلدا یکی از بزرگترین جشنهای ما ایرانیها بوده است که باگذشت زمان همچنان زنده و پابرجاست. شاید بتوان گفت یلدا سمبل مهر و مهرورزی و بزرگداشت جایگاه خانواده در فرهنگ ایرانی است. (شب چره) که میوه، آجیل، شیرینی و تنقلات مختلف از خوراکیهای اصلی شب یلدا را شامل میشود در کنار. انار، هندوانه، لبو و خرمالو نشانه شور زندگی و برکت و حاصلخیزی بهعنوان نمادی از گرما و نور خورشید به سفره یلدا دعوتشدهاند. . شهرها و اقوام مختلف بر اساس رسمی که دارند غذاهای متنوعی از دلمه و سبزیپلو تا لوبیاپلو و کلمپلوی شیرازی برای شام شب یلدا تهیه میکنند که البته انتخاب هر یک از این غذاها نیز برای خودش قصه و داستانی دارد. با نزدیک شدن شب یلدا خانمها به دنبال مدلهای جدید و زیبای تزئینات شب یلدا هستند و به خصوص این تزئینات برای خانوادههایی که قصد دارند برای عروس جدید خانواده هدیه ببرند از اهمیت بیشتری برخوردار است. یکی از رسوم قدیمی ایرانیها این است که شب یلدا خانواده داماد برای خانواده عروس جدیدشان که امسال برای نخستین بار یلدا کنار آنهاست، هدیه میبرند. این هدیه شامل مجموعهای از خوراکیهای شب یلدا بوده است که البته درگذر زمان مجموعههای دیگری شامل لباس یا طلا و جواهر هم به آن افزودهشده است. بهاینترتیب خانواده داماد بعد از بردن این هدیه برای خانواده عروس از آنها اجازه میگرفتند عروس خانواده شب یلدا را در کنار اقوام و خانواده داماد بگذراند و مهمان آنها باشد؛ اما این روزها این رسم قدیمی رنگ و بوی دیگری به خود گرفته است و افزودن چاشنی تشریفات به آن موجب شده است بعضی خانوادهها از چندین روز پیش از فرارسیدن شب یلدا در تدارک هدیه و برگزاری مراسم مهمانی شب یلدا باشند. با توجه به کاهش تعداد اعضای خانواده معمول خانواده داماد برای خانواده عروس هدیه میبرند و شب یلدا مهمان آنها هستند و بهاینترتیب دو خانواده شب یلدا را به میزبانی خانواده عروس در کنار هم میگذرانند.
باشد که روزگارانی در پیش آید که همه ما این آئین را بزرگ بداریم مباداکه این جشن بزرگ پارسی به فراموشی سپرده شود.
این شب به ما میگوید یادمان باشد که زندگی آنقدر کوتاه است که یک دقیقه بیشتر با هم بودن را باید جشن گرفت ...