هفته نامه

فریاد خاموش شاهرگ کویر

اکرم عباسی| آب به عنوان بنیادی‏ترین عنصر حیات، همواره در ساخت سکونت گاه ها و در نتیجه، پیدایش تمدّن‏های‏ بشری نقشی اساسی داشته است. در ایران، بنا به‏ شرایط جغرافیایی و از جمله بارندگی اندک به ویژه در نواحی خشک و نیمه خشک، شهرها و روستاها بیشتر در پیرامون منابع آبی استقرار یافته‏اند. نیاکان‏ ما با کندن قنات،آب را از دل زمین بیرون می‏آوردند و زندگی را در زمینهای خشک و نیمه خشک کشور امکانپذیر می‏ساختند. هنگامی که از زندگی در اراضی خشک و نیمه خشک کشور سخن به میان‏ می‏آید، بی‏درنگ کاریز با قنات در ذهن کاوشگر انسان ترسیم می‏شود. بر این پایه، قنات را می‏توان‏ جغرافیایی‏ترین پدیده اراضی خشک و نیمه خشک‏ کشور ایران دانست.

از سالیان دور استان یزد معروف به شهر قنات ها بوده و بالطبع شهرستان بافق نیز باتوجه به شرایط آب و هوایی خود از این موضوع استثناء نیست و 126 قنات را در دل کویری خود جای داده است.

هفته نامه افق کویر در این شماره به سراغ افرادی که به نوعی با توجه به شغل خود با قنات در ارتباط هستند رفته و مسائل و مشکلات این قشر را پیگیری نموده است.

سید علیرضا کربلایی اکرمی، رییس روابط عمومی شرکت سهامی آب منطقه ای یزد در مورد قنات ها و احیاء آن گفت: آب منطقه ای هر گونه حمایت در خصوص احیاء قنات ها باشد را انجام می دهد، این اداره در مورد مجوزهایی مثل لای روبی قناتها همکاری لازم را با جهاد کشاورزی دارد.

سید علی اصغر مصطفوی، مدیر آب و خاک و امور فنی مهندسی جهاد کشاورزی یزد در پاسخ به این پرسش که جهاد کشاورزی برای اینکه قنات ها در شهرستان بافق زنده شود چه حمایتهایی از آن ها می تواند داشته باشد؟ گفت: بحث زنده شدن و حفظ قنات ها دو مقوله جدا از هم هستند، یکسری از قنات ها هستند که فوت آنها قطعی شده و کاری نمی توان برای آن انجام داد برخی قناتها هم خشک شده که فوتی آن یا صادر شده یا نشده که برای آن هم کاری نمی توان انجام داد ،و احیاء کرد؛ اما یک تعداد دیگر از قناتها را باید بررسی کرد و دید چه کار می توان برای آن انجام داد که قنات به مرحله خشک شدن نرسد.

وی افزود: این امر بستگی به اختصاص اعتبار در این حوزه دارد؛ چرا که تا اعتبار نباشد نمی شود با مشاوران و شرکت قرارداد بست و کاری را انجام داد، باید اعتباری برای مطالعه معین شود، مطاله که انجام شد، باید دید آیا این قنات توجیه اختصاصی دارد که با این هزینه بر روی آن کار کرد یا خیر؟ آن موردی که توجیه اقتصادی اجتماعی دارد برای آن اعتبار در نظر گرفته تا عملیاتی که مشاور برای آن پیش بینی کرده جلوی خشک شدن قنات گرفته شود.

شعبان علیزاده، رییس اداره آب و خاک شهرستان بافق، با 25 سال سابقه فعالیت در این اداره گفت: 126 قنات در شهرستان بافق وجود دارد که اکثر آنها زنده هستند؛ ولی 10 قنات به علت کم آبی و یا به هر دلیلی کاملاً خشک شده است و آب ندارد.

وی افزود: میزان اعتباری که برای قناتها نیاز است تا مشکلاتی برای آنها وجود دارد رفع گردد، بستگی به نوع زمین دارد؛ ولی به طورکل میانگین 60 الی 70 هزار تومان برای هر متر طول؛ ولی اگر زمین سنگی باشد 300 الی 400 هزار تومان برای هر متر بستگی دارد.

وی در توصیه ای به کشاورزان گفت: یکی از عوامل اصلی قنات نگهداری آن است که توسط کشاورزان انجام می شود؛ ولیکن چون کشاورزان عایدات زیادی ندارند یا نسل کشاورز پیر شده و به هر دلیل دیگر زیاد توجهی به قنات نمی شود، باید به قنات به عنوان موجود زنده به آن توجه شود و موجود زنده هم نیاز به نگهداری و رسیدگی دارد.

وی افزود: اعتباری که برای قناتها گذاشته می شود در برابر 126 قنات اعتبار لازمی نیست.

علیزاده تصریح کرد: اعتبارات خشکسالی سال گذشته به ما داده نشد؛ فقط اعتبارات استانی بوده که از این اعتبارات 20 درصد بیشتر تعلق به این بخش نگرفت.

وی در خصوص شارژی کردن آب چاه های کشاورزی گفت: جدیداً اداره آب منطقه ای تأکید بر هوشمند کردن کنتورهای چاه ها کرده است؛ چراکه احتمالاً برخی از کشاورزان از چاه، آب بیشتری برداشت می کنند و دلایلی از این قبیل.

وی افزود: کشاورزان معتقدند این طرح و برنامه برای شهرستان بافق مناسب نیست با توجه به«EC » بالای آب.

وی در خصوص مفید بودن یا نبودن این طرح برای بافق گفت: اگر این طرح در جهت هدفمند قرار بگیرد مناسب و مفید است؛ راندمان مصرف آب در کشاورزی 30 الی 40 درصد است؛ یعنی در هر برداشت صد بر ثانیه 40 لیتر آب هدفمند است و 60 لیتر آب کشاورزی هدر می رود؛ چرا که لوله گذاری و احداث کانال نداریم، استخر سر پوشیده نیست و دلایلی از این قبیل؛ 70 درصد از آب تا زمانی که تحویل مزرعه می شود هدر می رود؛اگر آبیاری تحت فشار انجام دهیم راندمان کار 90 درصد می شود. برای هوشمند کردن کنتورها ابتدا باید زیر ساختها را فراهم کنند تا کشاورز از این طرح استقبال کند.

در ادامه این گزارش گفتگویی با علی اکبر پرکار، فردی که چند سال نمایندگی قناتها را بر عهده دارد انجام شده است.

وی پیرامون این موضوع گفت: بافق قنات دارد؛ ولی هیچکدام کامل خشک نشده است؛ چون پیگیری کارهای مرمت و لای روبی آن را صورت نگرفته است قنات آب دارد؛ ولی داخل صحرا آب نمی آید.

وی افزود: اعتبارات زیادی برای لای روبی و بازسازی قناتها لازم است؛ اگر برای قناتها اعتباراتی تعلق بگیرد از حفر چاه های عمیق با ارزش تر است؛ چرا که قناتها آب دارد.

وی افزود: از زمانیکه آب قناتها کم شده و کارهای بازسازی آن انجام نگرفته، محصولات کشاورزی هم کم شده است. قدیم گندم بافق به روستا ها و حتی استان یزد صادر می شد و امروز باید گندم را با این شهرستان وارد نمود.

در ادامه "علی اکبر رنجبر" بازنشسته آموزش و پرورش که در حال حاضر متصدی قنات های هنیه و یمامه هست گفت: این دو قنات دو قلو هستند و از قدیم الایام هر کس که آب قنات هنیه را داشته، به همان مقدار آب قنات یمامه را نیز داشته است، به دلیل این که لای روبی قنات مربوط به زمان گذشته است این قنات ها واریز کرده است در این صورت آبی که از قنات می جوشد نمی تواند به مصرف کشاورزان برسد؛ یعنی اب قنات به علت لای روبی کم شده است.

وی در پاسخ به این پرسش که چرا قناتها لای روبی نشده افزود: اولاً بودجه کم است، ثانیاً زمین و آب مالکیت آن برای یک نفر نیست، ممکن است مالک زمین یک نفر باشد و مالک آب شخص دیگری، مانند چاهها نیست که فرد هم مالک آب باشد و هم مالک زمین، یک عده آب را خریدند و الآن زمین آن ها خانه شده است و یا در مسیر خیابان قرار گرفته و آب را دست نفر دیگری دادند تا از آن استفاده کند و دلش هم زیاد نمی سوزد،می گویند اگر آب آمد اجاره اش را می پردازیم، اگر نیامد که هیچ.

وی افزود: حدوداً برای هر قناتی50-60 میلیون تومان خرج دارد، چون باید حقه چین شود و هم بالابر باشد که گل های واریزی را از چاه بیرون بیاورد، تا مسیر آزاد شود. قدیم که قنات را ادامه آن را دادند و آب آن نیز بهتر شده است؛ ولی این دو قنات به خاطر این که بودجه ای نبوده است ،مرمت صورت نگرفته است .

وی تصریح کرد: آب قناتها از نصفه هم کمتر شده است، اگر لایروبی شود آب آن بیشتر می شود آب قنات هنیه چهار رشته داشته که دو رشته آن خشک شده است که یکی از آن" نخ" اصلی بوده.

وی از مسئولین خواست تا آنجا که می توانند به بازسازی قناتها کمک کنند.

آن گونه که از صحبت های مسئولین برداشت می شود باید کشاورزان مانند دیگر بخشها منتظر بودجه و اعتبارات دولتی و سازمانی باشند تا آب قنات ها مانند سالیان گذشته جاری و زندگی بخش کویر خشک باشد. این در حالی است که قنات ها ،در قدیم چشم به سوی صاحبان خود داشتند، اکنون این چشمها از سوی مردم و کشاورزان متوجه دولت و نهادهای مربوطه شده است. پاسخ نهادهای رسمی هم این است، فعلاً اعتبار نداریم؛ ولی شایسته است تا مسئولان به فکر شاهرگ حیاتی کویر باشند، کویر تشنه آب است همانگونه که ماهی بدون آب می میرد.احیاء کویر و قنات ها احتیاج به کمک نهادهای دولتی و همکاری کشاورزان است