به گزارش هفته نامه افق کویر، در سرزمین های اسلامی و به خصوص ایران اولین باری که عزاداری برای امام سوم شیعیان مرسوم شد در سالگشت حادثه عاشورا در زمان حکومت خاندان آل بویه بود، آل بویه از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساکن منطقه دیلمان ایران بودند تا پیش از آن، شیعه قدرت سیاسی را در دست نداشت و با به قدرت رسیدن آل بویه، شیعیان توانستند عزاداری علنی داشته باشد و معزالدوله دیلمی که پایه‌گذار آل بویۀ عراق، خوزستان و کرمان بود دستور داد در روز عاشورا همه بازارها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند.
از همین روز تاریخ نگاران معتقدند؛ اولین دسته‌های عزاداری که به طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه خوانی و مقتل خوانی عزاداری کردند در این دوره اتفاق افتاد. این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل‌بویه مرسوم بود و با برآمدن سلجوقیان از تخت حکومت تقریباً ضعیف می‌شود.
پس از آن عزاداری در سالروز حادثه عاشورا از حالت رسمی و عمومی به خانه ها و قلوب شیعیان عقب نشینی کرد، تا اینکه حکومت قدر قدرت صفویان ظهور کرد. پس از صفویان در دوره های زندیه و قاجار نیز برپایی مراسم دهه محرم و عاشورا همچنان پر رونق باقی می ماند، دوران قاجار؛ اما سرآغاز برآمدن سبک و شیوه های نوینی در مراسم عزاداری محرم و عاشورا بود، چر ا که از این تاریخ نوع جدیدی از عزاداری به نام " شبیه خوانی " به مراسم اضافه می‌شود، بسیاری بر این باورند که دوره قاجار بیشترین تنوع در گونه های عزاداری را مرسوم کرد؛ چرا که علاوه بر شبیه خوانی و تعزیه، بر پایی سقا خانه، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت گذاری و.. . نیز در این دوره مرسوم شد.
پس از قاجاریان و با به تخت نشستن رضا شاه، دوره رکود دسته جات و هیئت های عزاداری شروع شد، در این دوره تکیه‌ها بسته و عزاداری ممنوع شد و این رویکرد منجر به آن شد که گونه دیگری از عزاداری در قالب هیئت‌های عزاداری خانگی رشد بیشتری ‌کنند و این جلسات به صورت هفتگی یا ماهانه برقرار شود. پیروز شدن انقلاب؛ همچون دمیدن خون تازه ای در رگ های شیعیان و سنت های عاشورایی بود، از آن تاریخ تاکنون همه شیوه های مقبول و مرسوم عزاداری در نقاط مختلف ایران پیاده و اجرا می شود. در ابتدا مداحی انجام نمی شد؛ فقط وعاظ منبر می رفتندو عزاداری سالار شهیدان در شهرستان بافق، چون دیگر شهرهای کشور برگزار می گردید؛ سید محمد میرسلیمانی بافقی، مدرس دانشگاه، شاعر و نویسنده، در گفتگو با هفته نامه افق کویر به بیان نحوه برگزاری مراسم عزاداری سیدشهدا(ع) پرداخته است.
وی با بیان اینکه در گذشته، همه عزاداری‌ها در دو منطقه"بُن ده"، به مرکزیت صحن "امامزاده عبدا…(ع)" و حسینیه بزرگ که اکنون آیینه کاری شده و دیگری"سرده" که مرکز اصلی آن حسینیه نظرکرده یا "میانگاه بافقی برگزار می گردیدگفت: در ابتدا عزاداری ها فقط به شکل مجلس روضه خوانی یا مقتل خوانی بودواصلاً مداحی به شکل امروز نبود؛ فقط وعاظ منبر می‌رفتند و به ذکر مصیبت می پرداختند حاضرین درپایان سینه زنی می‌کردند یا دور علم های مجلس جوش می زدند.
وی افزود: اولین هیئتی که در بافق با نوحه خوانی از یک نقطه حرکت و وارد مجلس می شد هیئت امامزاده عبدا…(ع) و به سرکردگی مرحوم "سید ابوالحسن میرسلیمانی" بود.
میرسلیمانی تصریح کرد: از شب های سوم وچهارم محرم، این هیئت از درب مغازه نجاری نامبرده که در انتهای بازارچه قدیم امامزاده ؛ بعد از مغازه شمس خیاط که هنوز آثاری از آن در نزدیکی میدان خان وجود دارد حرکت می کردند و با علم و بیرق وارد صحن امامزاده عبدا…(ع) شده و به سینه زنی و زنجیر زنی می پرداختند.
وی افزود: بعدها هم مرسوم شد که عصر تاسوعا هیئت دو منطقه به مجلس روضه خوانی مرحوم "حاج اسدا…ها" یاهمان خانه تراب زاده بروند که در ابتدا هیئت سرده(حسینیه میانگاه) و بعد هیئت امامزاده از طریق کوچه فعلی امام جمعه که باریک و بیشتر مسقف بود وارد مجلس می شدند و در آنجا به سینه زنی و زنجیر زنی می پرداختند؛ سپس از درب خروجی خارج می شدند.
میرسلیمانی ادامه داد: سینه زنی در گذشته به شکل امروزی که در دو طرف کوچه و خیابان می ایستند و به سینه زنی می پردازند، نبود؛ بلکه در هر ردیف افراد، دو به دو پشت به یکدیگر می گذاشتند و روبرویشان نیز یکی دیگر از افرادی بود که پشت به بغل دستی خود ایستاده و سینه می زدند؛ دست ها را که بالا می بردند به شکل علامت ضربه در بالای سربرده وپایین می آوردند.البته زنجیر زنی هیئات با زنجیرزنی امروزی تفاوتی نداشت.
وی درباره نحوه زنجیرزنی گفت: زنجیر زنی هیئات با زنجیرزنی امروزی تفاوتی نداشت و طبق آنچه که شنیده ام؛ برای اولین بار این شکل زنجیر زنی را "مرحوم آسید ابوالحسن" در سفری که به همراه مرحوم "آیت ا…سید جواد میرغنی زاده" به کربلابلا داشتند، ایده آنرا به همراه "اجغه زنی" از کربلا گرفته و دربافق هم اجرا کردند. میرسلیمانی افزود: در ایام عزاداری حضرت ابا عبدا…حسین(ع) هیئت میانگاه با سرکردگی متولیانی،چون مرحوم حاج نصیری معروف به "دایی جون"، مرحوم نصرا… بابائیان و در این اواخر هم مرحوم محمد علی دهقان زاده مشهور به "مندل عشق ا…"به برپایی عزای سیدو سالار شهیدان می پرداختند.

سنتهای ده شب اول محرم

وی ادامه داد: مرسوم بود یکی از شبهای ده روز اول محرم؛ مخصوصاً شب عاشورا هیئت میانگاه وارد صحن امام زاده عبدا…(ع) که می شد هیئت امام زاده عبدا…(ع)، گوسفندی را جلوی هیئت میانگاه قربانی می کرد؛ متقابلاً هیئت امام زاده عبدا…(ع) که به همراه مرحوم"آسید احمد سلیمانی"، "آسید ابوالحسن " و"آمیرزا محمد شریفی" وارد میانگاه می شدند، آن ها نیز همین سنت را به جا می آوردند و جلو آن ها گوسفندی را قربانی می کردند؛ سپس وارد مجلس می شدند و با سینه زنی یا زنجیر زنی به عزاداری می پرداختند.
وی ادامه داد: شب تاسوعا و عاشورا هیئت میانگاه برای ادای احترام به امام زاده عبدا…(ع) یک چهل چراغی را که با استفاده از فانوس یا چراغ دستی های قدیمی ساخته بودند؛ زمانیکه درصحن جلوی در حرم می رسیدند چهل چراغ را چند دفعه بالا و پایین می آوردن که به اصطلاح سلام و عرض احترامی به حضرت امام زاده عبدا…(ع) داشته باشند و بعد ها این سنت در هیئت امام زاده عبدا…(ع) نیز مرسوم شد.
وی با بیان اینکه در قدیم عزاداری های بافق به شیوه های سینه زنی، زنجیر زنی، اجغه زنی، قمه زنی، شبیه گر دانی و مجالس خطابه و روضه خوانی برگزار می گردید گفت: قدیمی ترین مجلس روضه خوانی مربوط به منزل آقایان تراب زاده هست که بیش از ۱۵۰ سال قدمت دارد؛سپس موقوفه "ام سلمه"هست که بیش از ۱۲۰ سال قدمت دارد( وی بانوی خیری بود از فرزندان آسیدسلیمان بزرگ)، یکی دیگر از مجالس روضه خوانی متعلق به مجلس "آقایان عامری" هست که آن هم بیش از صدسال قدمت دارد، علاوه بر این مواردی که گفته شد روضه خوانی در منزل مرحوم حاج خلیل کارگران،آسید ابوالحسن میرسلیمانی، حاج رمضان تشکری، حاج محمد تشکری، آسید حسین سلیمانی، محمد عطارا یا مرحوم برزگری، شیخ العارفین، علی آقاحاج حسنی، مرحوم آقای طباطبایی، زعیمیان و همچنین در حسینیه های مختلف بافق، شامل حسینیه خواجه ها، قنبریه، پای پتک، قاضی ها و حسینیه حضرت ابوالفضل و صحن قاضی میر جعفر مجلس عزای اباعبدا…(ع) برگزار می شد و برخیشان همچنان ادامه دارد.
میرسلیمانی افزود: اوج مراسم عزاداری بافق قدیم در شب تاسوعا و عاشورا و صبح روز عاشورا بود. صبح روز عاشورا دو هیئت بزرگ میانگاه و امام زاده عبدا…(ع) و یا همان سرده و بُن ده با ساختن ابزار و وسایلی که یادآور بعضی از حوادث کربلا هست، در میدان خان تجمع می کردند؛ ابتدا هیئت "سرده"وارد می شد و به عزاداری می پرداخت و خارج می گردید؛ سپس هیئت بُن ده وارد می شد این در حالی بود که وسایل روی دوش عزاداران حمل می شد؛ محله لرد و امام زاده عبدا…(ع) با هم هیئت"بُن ده" و محله میانگاه، قلعه، مظفریه و مبارکه و بعدها آهنشهر نیز هیئت "سرده" را تشکیل می دادند. بعدها که خیابان اصلی بافق احداث شد همیشه هیئت سرده اول وارد خیابان وحشی بافقی می شد و بعد بن ده تااینکه سال ۱۳۵۸ خورشیدی با اعتراض شدید محله بزرگ سفلی بنا برتصویب دولتمردان مقرر شد از سال بعد مجموع عزا داران به سه محله امامزاده، میانگاه و لرد تقسیم شده و به نوبت وارد خیابان وحشی بافقی شوند که ادامه دارد.
وی با اشاره به وسایلی که عزاداران با خود حمل می کردند تصریح کرد: برخی از وسایل عبارت بود از بازار شام، تخت یزید، شط فرات، تنور خولی، دوطفلان مسلم، وچوپانی که همراه گوسفندان بود، ساربان وکاروان اسرا و سرهای بریده شهدا که به همراه کاروان بود ،گهواره حضرت علی اصغر(ع)، خرابه شام و مافه که در آخر بر روی دست مردم تشییع می شدو به اصطلاح جوش می زدند و موقع آتش زدن خیمه ها در آخر مراسم،به عنوان ختم مراسم می آوردند. همچنین افرادی در قالب شمر، یزید، عبیدا…، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، حضرت عباس(ع)،حضرت زینب(س). علی اکبر و حر لباس تن می کردند و به رجز خوانی بر روی اسب یا پیاده می پرداختند. این مراسم صبح تا ظهر عاشورا در بافق اجرا می شد و در نهایت خیمه ها را آتش می زدند؛ پس از انقلاب ضریح امام حسین(ع) و مرقد ۷۲ تن از شهدای کربلا و کتل ها نیز به این مراسم اضافه شد.

شب شام غریبان

میرسلیمانی گفت: شب یازدهم که به عنوان شام غریبان است؛ نفری را به عنوان نعش با سربریده روی گاری خوابانده و اطرافش را با خش و خاشاک پر کرده و افراد در حالیکه شمع در دست داشتند با اشعاری که متناسب با شام غریبان حضرت ابا عبدا…(ع) بود وارد مجالس امام زاده عبدا…(ع) یا میانگاه می شدند.

روز سیزدهم محرم

وی افزود: روز سیزدهم محرم، به صورت نمادین مراسم کاروان "قبیله بنی اسد" که بیل و کلنگ حمل می کردند( قبیله بنی اسد، اولین قبیله ای بود که وارد کربلا شد و نسبت به دفن باقی مانده اجساد شهدا پس از چند روز اقدام کردند) ونیز کاروانی از عزاداران اجنه با لباس های ترسناک و چهره ای گریم کرده و مراسم نخل برداری که در دو محله امامزاده عبدا…(ع) و میانگاه برگزار می شد؛ البته مراسم نخل برداری بعدها به محله بزرگ سفلی هم تسری پیدا کرد.

مراسم اجغه زنی

وی در ادامه به برگزاری مراسم اجغه زنی اشاره نمود و تصریح کرد: به گفته برخی از مورخین اجغه زنی برگرفته از نحوه عزاداری زنان قبیله بنی اسداست که با دودست به سر و صورت می زدند؛ به گونه ای که دو قطعه چوب استوانه ای را با یک بند چرمی به هم متصل شده بود را جلوی صورت و بالای سربه هم میزدند؛ مرحوم حاج خلیل کارگران اولین فردی بود که اجغه زنی را در بافق اجرا کرد.
میرسلیمانی افزود: یکی دیگر از نمادهای عزاداری در بافق شبیه گردانی بود؛ در ابتدا بافق شبیه گردان نداشت و گروه‌هایی از سریزد روبروی مهریز، میبد و فهرج به بافق می آمدند و یکی دو شب مراسم اجرا می کردند؛ بعد ها افرادی،چون مرحوم استاد تقی شمر، مرحوم پاکزاد، مرحوم مرشد زاده، حبیب شمر، مرحوم فخر، و مرحوم آسید نعمت ا… حسینی به عنوان شبیه گردان در صبح روز عاشورا و بعدها در شب‌های تاسوعا و عاشورا به ایفای نقش می پرداختند.
وی ضمن اشاره به فلسفه به کار گیری طبل،سنج و شیپور در مراسم عزاداری گفت: استفاده از این ادوات متأثر از صحنه جنگ های قدیمی هست که پیاده و سواره نظام هنگام آغاز، اتمام جنگ و درخواست تسلیم شدن یا اعلان خبر مهمی با یک نوع موسیقی به وسیله طبل یا شیپور به اطلاع طرف مقابل و اطرافیان می رساندند.
اختلاف محلات
"سرده" و بُن ده"

میر سلیمانی در ادامه به موضوع درگیری هیئتها اشاره نمود و افزود: سرده و بُن ده به خاطر تعصب خاصی که داشتند نوعا با هم سازگاری نداشتند و بودند افرادی که اصلاً درطول عمرشان شایدیک بارهم در صحن وسرای امامزاده و یا حسینیه میانگاه حضور نیافتن! این تعصبات ازصبح روز عاشورا تا سیزدهم محرم که نخل برداری بود شدت بیشتری می یافت. در مراسم نخل برداری روز سیزدهم دوگروه در دومحله بزرگ بافق، شعارهای متفاوت از یکدیگر سر می دادند. محله "سرده" درمیانگاه نخل را که بر می داشتند فریادمی زدند "شیرون حیدر، شیرون حیدر" و محله بُن ده در صحن امام زاده می گفتند" محمد است و علی" و هیچکدام از افراد محله بُن ده و سرده شعار محله مقابل را درسایر ماه ها بر زبان جاری نمی کردند!
پیرغلام به چه شخصی گفته می شود؟

وی با اشاره به اصطلاح پیرغلام تصریح کرد: "پیر" اشاره دارد به سن بالای نوکران حضرت اباعبدا…(ع) به معنای سردمدار و سردسته هیئت ها، مجالس و بر پاکننده عزاداری ها و "غلام" به معنای خدمت گزاران خالص حضرت است.
وی افزود: احترام به پیرغلام ها واجب بود؛ مخصوصاً در هیئات مذهبی، این افراد همیشه جلوی هیئت بودند و هیئت با اشاره آنهاحرکت می کرد یامی ایستاد یاریتم نوحه را تغییر می دادو در جلو و وسط هیئت به انسجام و راهنمایی هیئت کمک می کرد و همه اعضای هیئت از وی حرف شنوی داشتند.
تفاوت عزاداری قبل از انقلاب با امروز

میرسلیمانی پیرامون نحوه عزاداری پیش از انقلاب با امروز ادامه داد: نحوه عزاداری در قبل و بعد از انقلاب، هم از نظر شکل و هم از نظر محتوا کاملاً متفاوت می باشد؛ از نظر شکلی در قدیم بیشتر به جنبه نمایشی،تحریک احساسات و نوسازی بعضی از صحنه های دلخراش کربلا پرداخته می شد و بیشترین تأثیر را در عزاداران ابا عبدا…(ع) داشت وآنها با دل و جان احساس می کردند در آن صحنه ها حضور دارند، ولی امروز، آن جنبه نمایش متأسفانه پاسخگوی احساسات یا احساس هم دردی با کربلایی ها را ندارد و از نظر محتوایی هم باعنایت به روضه هایی که بعد از جریانی که شیخ جمال الدین اسدآبادی ودکتر شریعتی در بین جوانان و دانشگاهی ها آغازکردند، به جای توجه به ظاهر اتفاقاتی که درکربلا افتاده بیشتر به محتواو باطن حوادث التفات کرده وصرفابه گریه و تحریک احساسات ،ترحم نسبت به جنایت هایی که اتفاق افتاده اکتفا نکردند، بعد از انقلاب بیشترین توجه از لحاظ محتوایی به اهداف قیام، ریشه های بروزحادثه کربلا، بررسی جامع شناختی و پیش زمینه های تاریخی آن، ظلم ستیزی حضرت، افشارگری چهره زر و زور و تزویر توسط حضرت سجاد (ع)و حضرت زینب (ع)، حرام بودن سکوت در مقابل نابرابری ها و فلسفه قیام حضرت وردید تا به شکل برگزاری عزاداری ها.
وی افزود: از نظرشکلی هم بعد از انقلاب به کنارگذاشتن شیوه های سنتی شبیه سازی و روی آوردن به سخنرانی های آتشین در مبارزه با ظلم و تبعیض انجامید؛ البته هنوز هم در گوشه و کنار، شبیه گردانی و یاشبیه سازی بعضی ازحوادث کربلا دیده می شود ولی نه به عنوان بزرگ داشت قیام حضرت؛بلکه بیشتر در راستای حفظ آداب و رسوم قدیمی و حفظ سنت پیشنیان است؛ وگرنه اکثریت مردم بنا بر رشد فرهنگی و عقیدتی هیچ اقبال مشروعی به شبیه گردانی ها ندارند؛ بنابراین در باور امروزی ها، مجالس وعظ، خطابه، سینه زنی و زنجیر زنی بهترین و عقلایی ترین شیوه عزاداری برای حضرت سیدالشهدا(ع) است.

الهام نصیرزاده