سید عباس حسینی مبارکه|
خشم و غضب یکی از قوای درونی انسان است که در هر فردی وجود دارد لکن برخی افراد ذاتاً اهل تحمل و صبرند و برخی دیگر نیز با اندک بهانه ای، این قوای درونی خویش را بروز داده و خشم آنها در چهره شان تجلی پیدا می کند.
آموزه های دینی ما بر کنترل این نیرو توصیه های فراوانی دارد و آن را از ویژگی های انسان های نیک سرشت معرفی می کند
(آل عمران/۱۳۴)
و از طرف دیگر عدم مدیریت و کنترل آن را عاملی برای ورود به تمام عرصه های شرّ و بدی قلمداد کرده و این خصیصه را جامع همه بدی ها و شرها معرفی می کند
(الترغیب و الترهیب،ج۳،ص۴۴۵)
که ایمان بشریت را فاسد کرده همانگونه که سرکه، عسل را فاسد می کند
(بحارالانوار،ج۷۳،ص۲۶۷)
و موجب می شود کینه های دیگران نیز ظهور پیدا کرده و اختلافاتی که در درون بشر هست نمایان شود و درگیری ها و خونریزی هایی را پدید آورد
(غررالحکم،حدیث۲۱۶۴).
امیرمومنان علی(ع) می فرماید: چه بد همنشینی است خشم و غضب که عیب های ما را برملا کرده و بدی ها را نزدیک و خوبی ها را دور می کند
(غررالحکم،حدیث۴۴۱۷)
چرا که در زمان ظهور خشم و غضب، آدمی به مرحله ای از جنون می رسد که قدرت تعقل از او گرفته شده و دست به کارهایی می زد که بعد از مدتی پشیمان می شود
(غررالحکم،حدیث۲۶۳۵)
بنابراین مهمترین عارضه غضب، از بین بردن عقل و خرد است که از تعقل و تشخیص راه درست جلوگیری می کند
(غررالحکم،حدیث۱۳۵۶)
به همین دلیل است که توصیه می کنند در زمان خشم و غضب هیچ تصمیمی نگرقته و هیچ دستوری ندهید زیرا این تصمیم و دستور از روی فکر و اندیشه نیست و چه بسا پشیمانی های فراوانی را در پی داشته باشد.
اینجاست که پیشوایان دینی ما بر کنترل خشم و غضب تاکیدهای فراوانی داشته و قوی ترین مردم را کسی کی دانند که بر خشم خویش غلبه کند همانگونه که رسول خدا (ص) فرمود: پهلوان تمام عیار، پهلوان تمام عیار، پهلوان تمام عیار کسی است که چون به خشم آید و خشمش بالا گیرد و چهره اش از خشم و غضب سرخ شده و مو بر بدنش راست کند، خشم خود را کنترل کرده و آن را فرو برد.
(الترغیب والترهیب،ج۳،ص۴۴۷)
و امام باقر (ع) نیز فرمود: هیچ قدرتی بالاتر از کنترل خشم و فروبردن آن نیست(تحف العقول،ص۲۸۶) خداوند متعال نیز در توصیف انسان های مومن در قرآن کریم می فرماید: وَ إِذا ما غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ (شوری/۳۷) مومنین کسانی هستند که وقتی به خشم می آیند از طرف مقابل خویش درمی گذرند و او را می بخشند. چرا که خداوند متعال فرموده است: تو خشم خود را بر زیردستانت کنترل کن تا من خشم و غضب خودم را از تو بردارم و از تو درگذرم
(کافی،۲،ص۳۰۳)
و قطعاً هیچ جرعه ای گواراتر از فروبردن خشم و غضب نیست همانگونه که مشهور است در عفو لذتی است که در انتقام نیست.
البته نکته مهمی که نباید فراموش کنیم این است که بشر در طول دوران زندگی خویش دچار خطاها و اشتباهات فراوانی می شود چرا که جز افراد معدود، بقیه معصوم نیستند و امکان ارتکاب خطاب و اشتباه در آنها وجود دارد.
طبیعتاً فردی که دچار خطا شده به دنبال راهی برای جبران خطای خویش و تصفیه خود از خطا و آلودگی است که یکی از بهترین راه ها و آسان ترین راه ها برای پاک شدن در محضر پروردگار، عفو و گذشت در هنگام خشم و غضب است همانگونه که امام باقر(ع) فرمود: هرکس خشم خود را از مردم بازدارد خداوند متعال در روز قیامت از گناه او در گذرد.
اما چه کنیم که قدرت کنترل خشم و غضب را در خود تقویت کنیم؟
اولین و مهمترین پاسخ برای سوال مذکور، تقویت ایمان و باور خویش بر روز معاد است.
معادباروی سبک زندگی ما را تغییر می هد
اینکه باور داشته باشیم همه ما در روز قیامت در محضر عدل الهی باید بازخواست شویم طبیعتاً سعی می کنیم اعمل و رفتار خود را مدیریت کرده تا در بازخواست روز قیامت به سختی نیفتیم
پاسخ دوم نیز بازگشت به پاسخ اول دارد به این صورت که باور کنیم گفتار و سخن ما نیز جزئی از عمل ماست که در روز قیامت از آن عمل نیز پرسیده خواهد شد.
امیرمومنان علی (ع) در حکمت ۳۴۹ می فرماید: مَنْ عَلِمَ أَنَّ كَلَامَهُ مِنْ عَمَلِهِ قَلَّ كَلَامُهُ إِلَّا فِيمَا يَعْنِيه هرکس بداند گفتارش نیز جزئی از عمل اوست سخنش را کوتاه کرده و جز در مواردی که به نفع او باشد سخنی نمی گوید.
غالبا افراد خشمگین، خشم خود را با زبان خود اظهار می کنند اما فردی که معاد باوری را در خود تقویت کرده باشد در وهله الوخشمگین نشده و در صورت خشمگین شدن نیز خشم خود را کنترل می کند.
اما پاسخ سوم مقداری قابل تامل است.
خشم و غضب زمانی ایجاد می شود که فرد مقابل ما کاری انجام داده که با خواسته ما مطابقت ندارد و چه بسا با ما و ایده ها و نظریات ما مخالف باشد و همین کار او باعث وجود خشم در ما می شود.
به عبارت دیگر
خشم و غضب نشانه مخالفت کردن افراد با ما و دستورات ماست در حالی که یکی از مهمترین راهکارهای کنترل خشم و غضب، ندیدن خویش است.
مرحوم حاج شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی به محضر مرحوم حسینقلی همدانی رسید.
هر دو از عرفای بزرگ و اساتید بنام در عرصه عرفان و معرفت اند لکن مرحوم اصفهانی از ایشان درخواست یک موعظه و نصیحت می کند.
مرحوم حسینقلی همدانی می فرماید: مَرَنج و مَرنجان!
مرحوم شیخ حسنعلی می فرماید: مرنجان، راحت است. می توانیم کاری کنیم که دلی از دست ما نرنجد
اما چگونه می توانم خودمان نیز نرنجیم و از اذیت های دیگران رنجیده خاطر نشویم؟
ایشان می فرماید:اگر می خواهی از بی ادبی ها و اسائه ادب ها و اذیت های دیگران نرنجی، خودت را نبین و برای خودت ارزشی قائل نشو.
به عبارت دیگربرای خود، عددی قائل نشو.
اگر خودت را در محضر پرودرگار عالم دیدی و خودت را چیزی قلمداد نکردی هر مقدار هم که به تو بدرفتاری کنند ناراحت نخواهی شد.
پس علت همه ناراحتی ها و مشاجره های این است که برای خودمان عددی قائل می شویم و خودمان را کسی می دانیم.
اما پاسخ چهارم بر اینکه چه کنیم بر خشم و غضب خود کنترل داشته باشیم آشنایی با روایات اهل بیت (ع) است که راهکارهای زیبایی بر آن ذکر کرده اند و در این قسمت به برخی از آنها اشاره می شود؛
۱٫ رسول خدا (ص) فرمود: هرگاه یکی از شما خشمگین شد اگر ایستاده است بنشیند و چنانچه خشمش برطرف نشد دراز بکشد.(الترهیب و الترغیب،ج۳،ص۴۵۰)
از امام باقر (ع) نیز نقل شده که فرمود: آنگاه که خشمگین شدی اگر ایستاده ای بنشین و اگر نشسته ای بلند شد
(بحارالانوار،ج۷۳،ص۲۶۴)
۲٫رسول خدا (ص) فرمود: خشم از شیطان است و شیطان از آتش آفریده شده است و آتش با آب خاموش می شود پس هرگاه فردی از شما خشمگین شد وضو بگیرد [چرا که این وضو، آبی بر روی آتش خشم و غضب است] (الترهیب و الترغیب،ج۳،ص۴۵۱)
۳٫امام علی (ع) نیز می فرماید: خشم خود را با سکوت کردن مداوا کن (غررالحکم،حدیث۵۱۵۵) چرا که وقتی سکوت کردی طرف مقابل نیز سکوت می کند و خشم شما مدیریت می شود.
نکته آخر
گاهی خشم و غضب، ممدوح و پسندیده و مورد تایید خدا و اهل بیت (ع) است آن هم زمانی که در مسیر بندگی خدا و در راه مبارزه با منکرات باشد.
به عبارت دیگر آن گاه که خشم شما در راه نهی از منکر باشد تا منکری را ریشه کن کنید این خشم و غضب نه تنها تایید که حتی مورد توصیه هم قرار گرفته است همانگونه که ابوذر غفاری در یک مساله ای بر عثمان خشم گرفت و موجب تبعید او شد و امام علی (ع) او را بدرقه کرده و خشم او ر ستودند.
(نهج البلاغه، خطبه ۱۳۰).
همچنین با توجه به حکمت۳۷۴ اینگونه استفاده می شود که خشم گرفتن و ناراحت شدن از دست گنهکار موجب اجر و پاداش اخروی است و چنانچه این خشم و غضب بر زبان جاری شود آدمی را در زمره خوبان و نیکان روزگار قرار می دهد و چنانچه فردی خطایی را ببیند و سکوت کند مانند مرده ای در میان زندگان است.