ریشه معروفترین ضرب المثل های فارسی

این ضرب‌المثل ناظر برشخصی است که در اموری که دیگران نیز شرکت دارند تنها او با وجود تلاش و فعالیت خستگی‌ناپذیر به مقصود نرسد و از مساعی و زحمات خویش بهره نگیرد.
درچنین مورد گفته می‌شود : فلانی کلاهش پس معرکه است . یعنی وضعش طوری است که احتمال موفقیت نمی‌رود.
در زمان‌های گذشته معمول بود که دراویش و شعبده‌بازها در سر چهارراه‌ها و معابر عمومی معرکه می‌گرفتند و چند چشمه بازی می‌کردند، یعنی هنرها و شعبده‌بازی‌های خود را ضمن اظهار مطالب مشروحی به تماشاچیان نشان می‌دادند و به فراخور اهمیت هنری که عرضه می‌کردند از تماشاچیان مبلغی پول به عنوان چراغ ا... دریافت می‌داشتند.
دراویش معرکه‌گیر کارشان شعبده‌بازی، مسئله‌گویی، مارگیری، مناقب‌خوانی و شرح معجزات رسول اکرم (ص) و اولیای دین، عملیات پهلوانی، قصه‌گویی و از این قبیل بوده‌است.
شکل و ترتیب معرکه‌گیری به این ترتیب بود که بدواً درویش یا شعبده‌باز در وسط چهارراه و معبر عمومی سفره‌ای پهن می‌کرد و با کمک معاون و دستیارش مشغول شعرخوانی و سؤال و جواب می‌شد که آن را در اصطلاح معرکه‌گیران شیداللهی می‌گفته‌اند .(آقای میرباقری در نمایش معرکه در معرکه گوشه‌هایی از این رسم را به نمایش گذاشته‌است) اطراف این سفره تا مسافت و عمق یک الی دو متر کاملاً باز بود و جزء حریم درویش معرکه‌گیر محسوب می‌شد که هنگام انجام برنامه در آن تردد و رفت و آمد می‌کرده است.
خارج از این محوطه تماشاچیان مجاز بودند دایره‌وار بایستند و هنرنمایی‌های معرکه‌گیر را تماشا کنند . چنانچه بر تعداد تماشاچیان افزوده می‌شد درویش معرکه‌گیر دوایر صفوف اول و دوم و سوم را تکلیف می‌کرد بنشینند تا بقیه تماشاچیان که دیرتر رسیده و در عقب جمعیت ایستاده بودند بتوانند بساط معرکه‌گیری را ببینند و از نقالی‌ها و عملیات و شیرین‌کاری‌های معرکه‌گیراستفاده کنند.
گاهی اتفاق می‌افتاد یکی از تماشاچیان که در صف جلو نشسته بود با اطرافیان اختلاف پیدا می‌کرد و یا رفتاری از او سر     می‌زد که موجب حواس‌پرتی معرکه‌گر و اختلال نظم می‌شد . در این موقع یکی ازتماشاچیان به منظور دفع شر، کلاه آن شخص مخل و مزاحم را که در صف اول نشسته بود بر می‌داشت و به خارج از دایره یعنی پس معرکه پرتاب می‌کرد.
پیداست شخص مزاحم که کلاهش پس معرکه افتاده بود برای بدست‌آوردن کلاهش اضطراراً از معرکه خارج می‌شد و سایرین جایش را می‌گرفتند و دیگر نمی‌توانست به صف اول بازگردد.
به طوریکه ملاحظه می‌شود عبارت : کلاهش پس معرکه است از این رهگذر و بساط معرکه‌گیری به صورت ضرب‌المثل درآمد و در موارد مشابه به آن استشهاد و تمثیل می‌کنند .