هفته نامه

شناخت وزن کلمات

محمد رضا فتاحی|

-1 وزن : معمولا با شنیدن یک شعر موسیقی خاصی احساس می کنید این موسیقی تابع نظم خاصی است که از قرار گرفتن منظم هجاهای مختلف در کنار هم ایجاد می شود.این موسیقی که در تمام مصراع ها به صورت یکسان شنیده می شود در سخن عادی شنیده و احساس نمی شود.

برای مثال به این شعر توجه کنید :

ای ساربان آهسته ران کآرام جانم می رود

وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود

اگر به جای هر کدام از کلمات شعر ، واژگان برابر دیگری بگذاریم به طوری که معنی آن تفاوت نکند ، موسیقی شهر از بین می رود به طور مثال اگر در همین بیت کلمه دلستان را برداریم و به جای آن محبوب بگذاریم شعر به این صورت در می آید که به هم خوردن موسیقی آن به شدت محسوس می شود:

ای ساربان آهسته ران کآرام جانم می رود

وآن دل که با خود داشتم با محبوبم می رود

به طوری که دیدید کلمه محبوب یا کلمه یار هرگز در این بیت نمی تواند جایگزین دلستان شود.

برای شناخت کامل وزن لازم است به توضیح بعضی از اصطلاحات بپردازیم

حروف الفبا از 32 واج صامت و مصوت تشکیل شده است

واج : آوایی است که می تواند در یک ساخت آوایی جانشین آوایی دیگر شود و آن ساخت را به ساخت آوایی دیگر تبدیل کند مثلا واج /د/ در ساخت آوایی باد که می تواند در ساخت آوایی بار جانشین واج / ر/ شود به عبارت دیگر واج ، تلفظ و حرف شکل نوشتاری آن است.

واج های زبان فارسی به دو دسته تقسیم می شوند:

-1 صامت -2 مصوت

صامت : حروف بی صدا را گویند که قابل تلفظ نیستند.

مصوت : حروف صدادار را گویند که صامت ها با آن ها قابل تلفظ می شوند

مصوت ها دو نوعند 1 ) مصوت های کوتاه 2 ) مصوت های بلند

مصوت های کوتاه عبارتند از : َ ِ ُ یا فتحه ، کسره و ضمه مانند : اَبر ، اِسم و اُردک

مصوت های بلند عبارتند از : آ ای او مثل آهو ، ایران و بانو

صامت ها و مصوت ها با هم ترکیب می شوند و هجاها را به وجود می آورند

هجاها به سه دسته تقسیم می شوند:

-1 هجاهای کوتاه-2 هجاهای بلند -3 هجاهای کشیده

هجاها همان است که در کلاس اول ابتدایی کلمه ای را بخش می کردید و واج همان کشیدن صدا ها در دوره ابتدایی بود که همه آن را می شناسیم

-1 هجای کوتاه : از صامت + مصوت کوتاه تشکیل می شود مانند : چو ، تو ، که

مصوت کوتاه را با علامت U نشان می دهند

-2 هجای بلند : دو نوع است.

الف : صامت + مصوت کوتاه + صامت مثل : گُل ، سَر

ب : صامت + مصوت بلند مانند پا ، سی ، مو

هجای بلند را با علامت – نشان می دهند

ج : هجای کشیده : : که آن نیز دو نوع است

الف : صامت + مصوت کوتاه + دو صامت یا بیشتر مانند : بُرد ، لَعل ، کِشت

ب : صامت + مصوت بلند + یک یا چند صامت مانند : کار ، آب ، باخت

هجای کشیده را با علامت - U نشان می دهند .

در جستار بعد به نحوه ترکیب هجاها و تشکیل وزن و موسیقی پرداخته خواهد شد