هفته نامه

دلایل ناهماهنگی کشورهای اسلامی در اعلام حلول ماههای قمری

آغاز ماه های قمری از نظر انجام فرایض دینی دارای اهمیت ویژه ای می باشد که در سالهای اخیر اختلاف در اعلام حلول ماه به مشکل جدی تبدیل شده است. شروع ماه شوال (عید فطر) اهمیت خاص و منحصر به فردی دارد زیرا روزه گرفتن در این روز حرام و چنانچه هنوز ماه رمضان باشد روزه گرفتن واجب می باشد حساسیت اعلام دقیق شروع ماه را به خوبی نشان می دهد زیرا مکلف بالقوه بین دو حرمت قرار گرفته است. اما ریشه اختلافات ایجاد شده، روش های مختلفی است که کشور ها برای تعیین حلول ماه از آن استفاده می نمایند.

عمده این روش ها را در چهار گروه می توان دسته بندی نمود:

1 -کشورهایی که بر اساس رؤیت هلال و اثبات آن برای حاکم شرع بر مبنای شرایط محلی خود به طور مستقل عمل می کنند( که خود براساس فتوا های مختلف در به کار بردن شیوه و تجهیزات مختصر تفاوتی وجود دارد) مانند ایران-پاکستان و هند

2 - کشور هایی که بر اساس معیار خاص کشور عربستان در اعلام حلول ماه عمل می کنند و تقویم خود را براساس عربستان تنظیم می نمایند. مانند کویت -قطر-یمن-بحرین -عمان -ترکیه

3- کشور هایی که بر اساس معیار هایی نظیر سن هلال - ارتفاع آن از افق - جدایی زاویه ای آن از خورشید و محاسبات نجومی قضاوت می‌کنند مانند مالزی -اندونزی - الجزایر- مصر-تونس - کانادا و امریکا

4 -کشور هایی که پیرو اولین کشوری هستند که اعلام رؤیت هلال می‌کند مثل کشور‌های اروپایی

در اینجا به توضیح مختصری به دو روش اول می پردازیم:

در روش اول: چون ماه های قمری 29 و یا 30 روز می باشند بنا بر فتوای مشهور فقها هرگاه هلال ماه در شامگاه بیست و نهم ماه قمری رؤیت شود روز بعد به عنوان اول ماه نو اعلام می گردد و چنانچه هلال رؤیت نشود آن ماه 30 روزه خواهد بود نکته مهم در این شیوه رؤیت هلال است. لذا در هوای صاف لازم است سن ماه به قدری باشد که هلال تشکیل شود و ارتفاع ماه از افق به اندازه ای باشد تا هلال را رصد نمود در ضمن مدت مکث ماه پس از غروب خورشید جهت مشاهده مناسب باشد .

در روش دوم: در معیار کشور عربستان که از تقویمی موسوم به تقویم ام القری استفاده می کنند بنا به آخرین تغییرات داده شده درسال 1422 قمری که توسط دکتر زکی مصطفی عضو موسسه نجوم و تحقیقات زمین فیزیکی عربستان درمقاله‌ای که در دومین همایش بین المللی نجوم اسلامی ارائه کرد معیار جدید که ازسال 1423 اعمال می شود به این صورت خواهد بود. درصورتی که در روز بیست و نهم ماه قمری دو شرط وجود داشته باشد آنگاه روز بعد اولین روز ماه نو خواهد بود.

الف- مقارنه زمین مرکزی قبل از غروب خورشید باشد (مقارنه یعنی ماه و خورشید از دید ناظر زمینی از مقابل هم عبور کنند)

ب- غروب ماه در آسمان مکه بعد از غروب خورشید باشد

تذکر نگارنده: این روش جهت ایجاد وحدت رویه درست به نظر می رسد ولی از نظر فقهی که ملاک رؤیت هلال( چه با چشم غیر مسلح چه با چشم مسلح ) است سازگار نمی باشد زیرا ممکن است چند دقیقه یا حتی چند ثانیه مانده به غروب خورشید، این شرایط برقرار شود که مسلما هنوز هلالی تشکیل نشده که قابل رؤیت باشد. این روش با فتاوای موجود شیعه وسنی در باره رؤیت هلال همخوانی ندارد.

از علم نجوم جهت حل این مشکل چگونه کمک بگیریم:

از نظر نجومی حداقل سن ماه که هلال آن قابل مشاهده است نباید کمتر از هشت ساعت باشد کمترین سن هلال رؤیت شده تاکنون که دارای رکورد جهانی نیز می‌باشد 12 ساعت است و کمترین سن هلال رؤیت شده با چشم غیر مسلح 18 ساعت است (منظور از سن ماه مدت زمانی است که از مقارنه ماه و خورشید می گذرد) تا اینجا می‌توان در باره این که هلال های با سنی کمتر از 12 ساعت با چشم مسلح و سن کمتر از 18 ساعت با چشم غیر مسلح قابل رؤیت نیستند با قطعیت سخن گفت اما برای رؤیت هلالی که سن آن بیشتر از 12 ساعت است شرایط دیگری نیز لازم است که از آن جمله فاصله زاویه ای محل غروب خورشید و محل غروب ماه که به آن اختلاف سمت می گویند می باشد و ارتفاع ماه از افق نیز از مولفه های دیگری است که در رؤیت پذیر بودن هلال دخیل است که هرچه اختلاف سمت ماه و خورشید در لحظه غروب خورشید کمتر باشد برای مشاهده هلال ماه باید ارتفاع بیشتری از افق داشته باشد (اختلاف سمت ماه و خورشید در ماه های مختلف متفاوت است) رصد خانه کشور افریقای جنوبی با تهیه جدولی از مقادیر کمترین ارتفاع برای رؤیت پذیری هلال برحسب اختلاف سمت ماه و خورشید و رسم منحنی های آن کمک نمود تا ماه هایی که رؤیت هلال قطعی یا غیر ممکن یا محتمل است را بتوان تعیین نمود البته براساس یافته های نجومی نرم افزار های فراوانی تاکنون عرضه شده که می توان به کمک آنها لااقل هلال های قابل رؤیت و یا غیر ممکن را مشخص نمود بنابراین فقط درصد کمی از ماهها باقی می مانند که رؤیت هلال در آنها محتمل است با به کار بستن این روشها می توان اختلاف ها را تا حد بسیار زیادی کاهش داد. درسالهای اخیر تلاشهای فراوان از طرف صاحب نظران علم نجوم و علمای دینی در جهت ایجاد یک وحدت رویه برای اعلام حلول ماه های قمری صورت گرفته ولی هماهنگی های بیشتر و عزم جدی از جانب کشورهای مختلف لازم است تا با استفاده ازیافته های علمی و مباحث فقهی معیار مناسبی برای رؤیت هلال ماه نو تدوین نمود.

مشخصات هلال ماه شوال 1435

زمان مقارنه ساعت 3و13 دقیقه روز یکشنبه 05/05/1393 بیست و نهم ماه مبارک رمضان خواهد بود. در شامگاه بیست نهم ماه مبارک رمضان ماه و خورشید تقریبا با هم غروب می کنند درنتیجه زمان مکث برای ماه وجود ندارد و اختلاف ارتفاع ماه و خورشید 47/0- درجه خواهد بود با توجه به محاسبات انجام شده که نتایج آن در بالا ذکر شد در شامگاه بیست نهم ماه مبارک رمضان 05/05/1393 گرچه سن ماه بیش از 12 ساعت است و لیکن چون شرایط دیگر رؤیت هلال مناسب نمی باشد حتی با چشم مسلح مشاهده هلال ماه شوال در ایران به سهولت میسر نخواهد بود اما درشامگاه سی ام ماه مبارک رمضان 1435 دوشنبه 06/05/1393از همه نقاط ایران با چشم غیر مسلح هلال ماه شوال به سادگی قابل رؤیت است با توضیحات داده شده مبنی بر استفاده عربستان از تقویم ام القری چنانچه شرایط دیگری را برای اعلام حلول ماه نو مد نظر نگیرند احتمال دارد این کشور و کشورهای تابع آن روز دوشنبه را به عنوان عید فطر اعلام نمایند.

محمد ابوالحکیمی

کارشناس فیزیک و مدرس نجوم