هفته نامه هفته نامه

بازگشت به صفحه کامل
« بازگشت

تاثیر زکات در حسابداری اسلامی

تاثیر زکات در حسابداری اسلامی



عفت اکرمی مقدم|  در سال های اخیر در بین محققان اسلامی، بحث حسابداری اسلامی به میان آمده و محققان معتقدند که اصول و قوانین حسابداری غربی نمی تواند با فرهنگ، اعتقادات و فعالیت های اقتصادی جوامع اسلامی همخوانی داشته باشد و نمی توان آن را پیاده کرد. لذا به این فکر افتادند تا براساس موازین و شرعیات یک تعریف اسلامی از حسابداری را بیان کرده و سپس چارچوبی را برای گزارشگری حسابداری اسلامی تدوین کنند. 
اهداف حسابداری اسلامی برای حسابداری اسلامی اهداف متفاوتی مانند سودمندی برای تصمیم گیری، وظیفـه مبـاشـرت پــاسخگـویی اسلامی و پاسخگویی از طریق زكات ذكر شده است. 
سودمندی برای تصمیم گیری  این هـــدف تـــوســـط ســـازمـــان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی پیشنهاد شده است. در بیانیه شماره یك این سازمان بیان شده است كه اهداف حسابداری مالی نوع و ماهیت اطلاعاتی را تعیین می كند كه باید در گزارش های مالی برای كمك به استفاده كنندگان این گزارش ها در تصمیم گیری ارائه شود. بنابراین گزارش های مالی باید اطلاعات سودمند برای استفاده كنندگان ارائه كند. این اطلاعات شامل موارد زیر است:
-1  اطلاعات مربوط به رعایت شریعت توسط بانك ها.
-2 اطلاعات مربوط به منابع اقتصادی و تعهدات و آثار رویدادها.
-3 اطلاعات لازم برای تعیین زكات.
-4 اطلاعات مربوط به جریانهای نقدی.
-5 اطلاعات لازم برای ارزیابی مسئولیت های امانی بانكها برای حفاظت منابع و سرمایه گذاری های آن.
-6 اطلاعات مربوط به ایفای مسئولیت اجتماعی توسط بانك.
به طور طبیعی سرمایه گذاران و اعتباردهندگان مایلند كه دریافت های نقدی شان از پرداخت های نقدی بیشتر باشد؛ بنابراین شركت ها به سمت افزایش توان كسب وجه نقد هدایت می شوند. در این حالت، سودمندی برای تصمیم گیری هدف مناسبی برای پشتیبانی سازمان جهت دستیابی به چنین هدفی است.
مباشرت حسابداری مباشرت ریشه در دوران باستان دارد و برای اثبات اعتبار مستاجر در برابر مالكان مهم بود, مفهوم مباشرت از آیین مذهبی به ویژه مسیحیت سرچشمه گرفته است. یعنی انسان در برابر خداوند امانت دار منابعی است كه به او سپرده شده است. انسان به عنوان كارگزار یا نماینده خدا، مسئول به كارگیری منابع نه تنها برای خود بلكه برای دیگران به عنوان یك مسئولیت اجتماعی است. این مفهوم در دوران فئودالی مباشرت گسترش یافت. در آن زمان، زمین به سرفها سپرده می شد و سرف از طرف فئودال آن را اداره می كرد. سرف مسئول حفاظت از زمین برای فئودال بود و فئودال باید به مسئولیت اجتماعی خود برای سرف و خانواده او عمل میكرد. از اواسط قرن نوزدهم مفهوم مباشرت در حسابداری برای تفكیك مالكیت و مدیریت به كار می رفت كه این نیز ناشی از رشد شركت های سهامی بود. در این زمان شكل كالسیك مباشرت در مورد مدیرانی مصداق داشت كه به عنوان خادم صاحب سرمایه تنها در برابر او این وظیفه را انجام میدادند و به مسئولیت اجتماعی توجهی نمی كردند. صورتهای مالی ابزاری برای اثبات به كارگیری درست منابع توسط مدیریت است. تاكید مباشرت بر به كارگیری سرمایه ها در دارایی های مولد برای دستیابی به اهداف سازمان است. لذا ترازنامه و صورت سود وزیان تهیه می شود تا صاحبان سرمایه بتوانند تغییرات مالی طی یك دوره زمـانی خاص را دنـبـال كـنـــنــد .مفهوم فعلی مباشرت بسیار نزدیك به مفهوم سودمندی برای تصمیم گیری است، اما اطلاعات لازم برای مباشرت كمتر از اطلاعات لازم برای تصمیم گیری اســت. زیرا بــراســاس مفهـوم مبـاشـرت، سـرمـایه گـذاران و اعتباردهندگان بالقوه به عنوان استفاده كننده تلقی نمیشوند. علاوه براین، اطلاعات لازم برای مدل پیش بینی استفاده كنندگان ارائه می گردد و اساساً به گذشته نگاه می شود.
پاسخگویی به عنوان وظیفه ارائه حساب یا بازخواست در رابطه با اقداماتی است كه یك شخص مسئولیت آن را به عهده دارد. در این تعریف، پاسخگویی در قالب رابطه كارفرما و كارگزار بیان شده است. پـاسخ خواه(كارفرما) با پاسخگو (كارگزار) وارد یك رابطه قراردادی می شود. كارفرما قدرت اداره منابع را همراه با دستورعمل شیوه انجام عمل و اعطای پاداش، به كارگزار اعطا می كند. كارگزار باید برای رسیدن به اهداف خاص و همچنین ارائه اطلاعات به كارفرمای خود، اقدامات لازم را انجام دهد. 
بـرای ایفـای پاسخگویی اسلامی هم سازمانهای اسلامی (كارگزار) و هم صاحبان سرمایه (كارفرما) مسئولیت دارند. پاسخگویی اولیه از مفهوم خلافت نشأت می گیرد، زیرا انسان امانتدار منابع الهی است. چگونگی اعمال این خلافت در قرآن و حدیث به عنوان منابع اصلی آیین اسلامی مشخص شده است . همچنین، پاسخگویی ثانویه از طریق قرارداد بین صاحب سرمایه یا سرمایه گذار و مدیر برقرار می شود. یك شركت برای ایفای پاسخگویی اولیه و ثانویه، باید فعالیتهای اقتصادی- اجتماعی مربوط به موضوعات اسلامی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی را شناسایی، اندازه گیری و گزارش كند. افزون بر این، براساس پاسخگویی اسلامی، می توان اهداف ثانویه دیگری مانند رعایت شریعت، ارزیابی و توزیع زكات، توزیع عادلانه ثروت بین ذینفعان، و ایجاد محیط همكاری و مساعدت را نیز تعریف كرد كه به ارائه اطلاعات كمك می كند و شركت ها را تشویق می نماید در حل مشكلات امت اسلامی مشاركت كنند.
پاسخگویی از طریق زکات نشان می دهد كه هدف اصلی اطلاعات حسابداری اسلامی، ارائه اطلاعات برای ایفای تعهد پاسخگویی به صاحب اصلی (خدا) است. بنابراین، پاسخگویی كلی زمانی در عمل محقق می شود كه در راستای ایفای تعهد زكات باشد. اگر زكات به عنوان هدف اولیه قرار گیرد هر شخص از فریبكاری یا ظاهرآرایی ناخواسته پرهیز میكند، زیرا همیشه خدا را ناظر اعمال خود می بیند. در نتیجه، اطلاعات حـســابــداری بــه طــور غـیرمـستقیم هـم پـاسخگـوی نیازهـای استفاده كنندگان است و هم پاسخگوی مسئولیت اجتماعی. بنابراین سازمانهای اسلامی باید زكات مدار باشند نه سودمدار. یعنی سود خالص نباید به عنوان مبنای ارزیابی عملكرد استفاده شود بلكه هدف باید متوجه پرداخت زكات بیشتر باشد. برای اینكه جهت سازمان در راستای زكات باشد سیستم حسابداری نیز باید مبتنی بر زكات باشد. این نگرش منجر به تقویت اسلام در سازمان ها می شود. برای رسیدن به این هدف، ابتدا باید از حداكثرسازی سود به سمت حداكثرسازی زكات حركت كرد. بنابراین، سود به عنوان یك هدف میانی است در صورتی كه زكات هدف نهایی است. اگـر زكات هدفی نهایی باشد سیاست های یك سازمان باید منطبق با شریعت اسلامی باشد. نهایتاً این شیوه عمل باعث تعادل بین مسائل فردی و اجتماعی میشود، زیرا مفهوم زكات مسلمانان را تشویق می كند كه با رعایت شریعت سود كسب كنند و بخشی از آن را به عنوان زكات برای رفاه اجتماعی بپردازند. این نگرش، واحدهای اقتصادی را تشویق میكند برای رهایی انسانها از فشارهای ناشی از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فكری و پاكسازی محیط از استثمار تالش كنند . سرانجام چنین روشی، پل میان دنیا و آخرت است زیرا زكات باعث بیداری وجدان انسان می شود و او را به یاد توشه آخرت میاندازد . به نظر می رسد قرار دادن زكات به عنوان هدف نهایی، دیدگاه اســلامـی دربـاره مـوضـوعـات اقـتصـادی را محـدود می كند؛ اگرچه شكی نیست كه زكات یكی از ستون های اصلی اسلام اسـت. در حقیقـت، اهـداف اقتصادی- اجتماعی اسلام شامل دامـنـه وسیعـی از مـوضوعات مختلف است: اعتقاد بر این است كه زكات تنها یكی از ابزارهای اصلی برای دستیابی به این اهداف است.  سیستم تجارت اسلامی باید بتواند به مقصد شریعت برسد. مقصد شریعت شامل هر چیزی است كه برای موفقیت در دنیا و آخرت و زندگی پاک در چارچوب شریعت لازم است.  
خصوصیات حسابداری اسلامی
 مباحث مربوط به خصوصیات حسابداری اسلامی بر دو موضوع اندازه گیری مالی و ارائه و افشا متمركز شده است.  اندازه گیری مالی در اغلب مطالب ادبیات حسابداری اسلامی، زكات به عنوان سنگ بنای تعیین ابزارهای اندازه گیری معرفی شده است. دلیل انتخاب زكات برای تعیین مبانی اندازه گیری به شرح زیر است:
-1 در اسلام زكات مفهومی است كه مستقیماً با اندازه گیری دارایی ها سروكار دارد. در قرآن و حدیث رهنمودهایی در مورد زمان و روش محاسبه زكات وجود دارد.
-2 در بسیاری از آیات قرآنی بلافاصله پس از دستور نماز، زكـات بر مسلمانان واجب شده است و زكات یكی از ستون های اصلی اسلام است. بنابراین مسلمانان برای ایفای این تعهد بـاید ابـزارهای لازم شامل حسابداری را به كار گیرند.
-3 تــوسـعــه حسـابـداری در دولت های اولیه اسلامی ارتباط مستقیم با زكات دارد. در آن زمان، دولت اسلامی دفترها و گزارش های حسابداری را برای تعیین زكات و پاسخگویی در مورد آن، تهیه می كرد. دیدگاه غالب در تعیین زكات، استفاده از قیمت فروش در زمان ایجاد تعهد بابت زكات است، لذا سازمانهای تجاری اسلامی باید از بهای جاری، نه بهای تـمـــام شـده تـــاریخی، اسـتـفـاده كــننــد
اهمیت ارائه و افشا در ایفای وظایف و تعهدات طبق شریعت اسلامی است و برای دستیابی به این هدف، یك واحد تجاری اسلامی باید حداقل موارد زیر را افشا كند:
-1 هرگونه معاملات ممنوعی كه صورت گرفته است.
-2 تعهدات زكات كه باید پرداخت شودیا قبلاً پرداخت شده است.
-3 مسئولیت اجتماعی؛ مسئولیت اجتماعی شامل وجوه خیریه، دستمزد كاركنان و حفظ محیط زیست است. بنابراین محتوای گزارشگری مالی در یك جامعه اسلامی احتمالاً مفصل تر از جوامع غربی است.
به طور خلاصه پاسخگویی اجتماعی و افشای كامل، مبنای گزارشهای شركتهای اسلامی است. بنابراین ترازنامه مبتنی بر ارزشهای جاری یكی از الزامات اصلی برای شركت هایی است كه در جامعه اسلامی فعالیت می كنند. جایگاه سود و زیان باید به یادداشت های توضیحی تنزل یابد زیرا صورت سود وزیان موجب تقویت گرایش مردم به سود مفرط می شود و در نتیجه در جامعه اسلامی اثر منفی دارد. به جای صورت سود و زیان، باید صورت ارزش افزوده ارائه شـود، زیرا خصوصیات توزیعی صورت ارزش افزوده، پاسخگویی در اسالم را پشتیبانی می كند. باید توجه داشت صورت ارزش افزوده تغییر آرایش صورت سودوزیان است. بنابراین وجود صورت ارزش افزوده برای ارائه اطلاعات متفاوت نسبت به صورت سود و زیان، سوال برانگیز اسـت. صـورت ارزش افـزوده همـاننـد صـورت سودوزیان، گذشته نگر است كه تاثیر قابل توجهی بر ایفای مسئولیت اجتماعی در سال جاری ندارد. اما تا حدودی كاركنان می توانند برای تاثیرگذاری بر واحدتجاری در مواردی مانند پاداش از آن استفاده كنند. علاوه براین، جامعه نیز میتواند برای وادار ساختن واحد تجاری جهت توجه بیشتر به مسئولیت اجتماعی از صورت ارزش افزوده استفاده كند، در صورتی كه صورت سودوزیان چنین قابلیتی را ندارد. از دیدگاه اسلامی، رشد می تواند عدالت اجتماعی را بهبود بخشد و توزیع قدرت و ثروت را عادلانه تر سازد . صورت ارزش افزوده می تواند اطلاعاتی را در مورد توزیع ثروت بین بخشهای مختلف جامعه ارائه كند و عملكرد شركت را با توجه به منافع تمام ذینفعان نشان دهد، در نتیجه سیاست آگاهانه توزیع مجدد ثروت و انتقال منابع بین گروههای مختلف جامعه را تقویت میكند
اگر زكات به عنوان هدف اصلی قرار گیرد هر شخص از فریبكاری یا ظاهرآرایی ناخواسته پرهیز میكند زیرا همیشه خدا را ناظر بر اعمال خود می بیند.  در نتیجه اطلاعات حسابداری به طور غیرمستقیم هم پاسخگوی نیازهای استفاده كنندگان است و هم پاسخگوی  مسئولیت اجتماعی. طرفداران این رویكرد معتقدند حداكثرسازی زكات باید جایگزین حداكثرسازی سود شود.  چنین روشی افراد را در تعقیب حداكثرسازی سود به نفع توجه به مسائل اجتماعی و انسانی تعدیل میكند.
نارسایی این دیدگاه این است كه تمركز بر زكات، موجب محدود شدن حوزه گزارشگری مالی می شود و لازم است اهداف گسترده تری درنظر گرفته شود . نكته دیگری كه درمورد زكات وجود دارد این است كه مفاهیم نظری در حسابداری برای گزارشگری مالی با مقاصد عمومی است. اگر هدف را به زكات محدود كنیم مثل این است كه در حسابداری كنونی هدف را محاسبه مالیات بدانیم. چنین رویكردی در حسابداری مالی مردود است. تضاد دیگری كه این رویكرد گرفتار آن است بحث جایگزینی حداكثرسازی زكات به جای حداكثرسازی سود است. معمولاًٌ زكات در كشورهای اسلامی ذیربط تابعی از افزایش داراییها شامل درآمد و سود است و نرخ آن درحدود 5/2 درصد خالص داراییهاست.  لذا زكات زمانی حداكثر می شود كه سود حداكثر شود. ضمن اینكه اگر حداكثرسازی سود در چارچوب شرع باشد چه ایرادی دارد؟ حداكثرسازی سود خود انگیزهای برای افزایش كارایی است و در جوامع مسلمان باید افزایش كارایی برای استفاده بهتر از منابع اقتصادی محدود تشویق شود تا جامعه اسلامی از دام فقر رها شود.
عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور
 و دانشجوی دکتری حسابداری