هفته نامه
برای تیلاپیای بافق «حرف» درآورده‌اند/ تیلاپیا خطر ندارد مزیت اقتصادی دارد!
برای تیلاپیای بافق «حرف» درآورده‌اند/ تیلاپیا خطر ندارد مزیت اقتصادی دارد!
دوازدهم مرداد‌ماه گذشته، گزارشی درباره پرورش تیلاپیا در بافق یزد منتشر شد، در آن گزارش كه ادعا می‌شد ترجمه گزارشی درباره آلودگی ماهی تیلاپیای صادراتی چین به آمریكاست، اشاره شده بود كه ماهی تیلاپیا با آب فاضلاب پرورش داده می‌شود یا آنكه ارزش تغذیه‌ای ندارد و در انتها هم آمده بود كه این ماهی برای ورود به ایران مجوزهای سازمان محیط‌زیست را ندارد.
دوازدهم مرداد‌ماه گذشته، گزارشی درباره پرورش تیلاپیا در بافق یزد در «همشهری دو» منتشر شد.
پس از انتشار این گزارش، خوانندگان بسیاری تماس گرفتند تا درباره پرورش این ماهی، شرایط و مجوزهای مربوط به آن بیشتر بدانند. همزمان با انتشار این گزارش، در برخی شبكه‌های اجتماعی و سایت‌ها، گزارش‌هایی درباره آلوده بودن ماهی تیلاپیا به نقل از «فاكس نیوز» منتشر شد كه حسابی جنجالی شد و خوانندگان می‌خواستند درباره درستی یا نادرستی آن بدانند. در آن گزارش كه ادعا می‌شد ترجمه گزارشی درباره آلودگی ماهی تیلاپیای صادراتی چین به آمریكاست، اشاره شده بود كه ماهی تیلاپیا با آب فاضلاب پرورش داده می‌شود یا آنكه ارزش تغذیه‌ای ندارد و در انتها هم آمده بود كه این ماهی برای ورود به ایران مجوزهای سازمان محیط‌زیست را ندارد. برای یافتن پاسخ این دو شبهه به سراغ دكتر حسین عبدالحی، معاون توسعه آبزی‌پروری سازمان شیلات ایران كه در زمینه پرورش آبزیان از مطلع‌ترین متخصصان ایرانی است و دكتر عیسی گلشاهی مدیركل دفتر بهبود كیفیت فرآوری و توسعه بازار آبزیان سازمان شیلات رفتیم تا جواب این سؤالات را بگیریم.
معاون توسعه آبزی‌پروری سازمان شیلات ایران از امكان پرورش تیلاپیا می‌گوید:
هماهنگ با محیط‌زیست عمل می‌كنیم
آقای دكتر عبدالحی، بهتر است با این سؤال شروع كنیم؛ یكی از مواردی كه درباره ماهی تیلاپیا گفته می‌شود اثرات منفی زیست‌محیطی آن است. این گفته را تا چه حد صحیح می‌دانید؟
الان 130كشور جهان دارند تیلاپیا تولید می‌كنند. جالب است بدانید كه در سال 2002، 970هزار تن تیلاپیا در جهان تولید شده است ولی آمار فائو نشان می‌دهد كه در سال 2012، با رشدی غیرقابل‌باور، تولید تیلاپیا به بالای 4میلیون تن رسیده است كه در این میان چین، اندونزی، فیلپین، تایلند، اكوادور و مصر از پیشتازان هستند؛ حتی امارات و عربستان هم دارند تیلاپیا تولید می‌كنند.
این ماهی گونه‌ای است كه شرایط تراكم پذیری بالایی دارد و در آب‌های با كیفیت پایین هم تولید می‌شود و می‌توان آن را در تمامی فصول سال تولید كرد، حتی در سیستم‌های بسته مثل سیستم گلخانه‌ای هم می‌توان آن را تولید كرد. خب، آیا این همه كشور به اثرات زیست‌محیطی بی‌توجه بوده‌اند؟ یقینا جواب منفی است. آنها راهكارهایی در پیش گرفته‌اند كه تأثیر منفی‌ای به بار نیاورده است.
مثلا چه راه‌حل‌هایی؟
جلوگیری از تكثیر این ماهی در طبیعت و تك جنسیتی كردن آن یكی از مهم‌ترین راهكارهاست. در مورد ماهی تیلاپیا، تكثیر، خیلی سریع اتفاق می‌افتد و این مسئله علاوه بر اثرات زیست‌محیطی‌ای كه به آن اشاره می‌شود، باعث می‌شود كه از جهت اقتصادی، به مزرعه پرورش ماهی لطمه زده شود و اصلا به همین دلایل اقتصادی بود كه روش‌های تك جنسیتی مورد توجه قرار گرفت؛ چون با تكثیر سریع ماهی، تراكم در استخرها به سرعت بالا می‌رود و در چنین شرایطی، ماهی‌ها نمی‌توانند به خوبی تغذیه و رشد كنند. به همین دلیل، از همان سال‌های ابتدایی كه موضوع پرورش تیلاپیا به‌صورت گسترده مطرح شد، برای آنكه این كار اقتصادی باشد، بحث تك‌جنسیتی كردن ماهی‌ها هم مطرح شد. به این ترتیب ماهی‌های تك‌جنسیتی‌ای تولید شد كه در این مورد، روش‌های مختلفی وجود دارد؛ ازجمله روش هورمونی و سوپر میل.
یكی از مباحثی كه در مورد دشواری صدور مجوز پرورش این ماهی در ایران مطرح است، همین قضیه عدم‌اطمینان محیط‌زیست به تك جنسیتی شدن ماهی‌هاست؟
این كار، موضوع چندان شگفت‌انگیز و پیچیده‌ای هم نیست. الان در دنیا همین كار را در مورد قزل‌آلا هم انجام می‌دهند. پرورش تك جنس ماده و‌تری‌پلوئید از لحاظ اقتصادی به صرفه‌تر است و درباره تیلاپیا هم پرورش تك‌جنسیتی نر پیگیری می‌شود؛ بنابراین در مرحله اول، بحث تك‌جنسیتی كردن یك بحث اقتصادی بوده است و تنها به بحث‌های محیط‌زیستی محدود نمی‌شده. البته طبیعی است كه ما در این مورد كه ورود یك گونه جدید است، با محیط‌زیست همكاری خیلی نزدیكی داریم و آنها هم به دقت موضوع را بررسی می‌كنند. ما حتی برای دادن بچه ماهی به بخش خصوصی هم با محیط‌زیست هماهنگی می‌كنیم. با این حال، اگر چه در بحث تك‌جنسیتی كردن با قدرت و دقت وارد عمل شده‌ایم و كار به نتیجه قابل‌قبولی رسیده است اما اعتقاد داریم كه در مناطقی كه به آب‌های داخلی و آب‌های طبیعی راه ندارند، پرورش تیلاپیا مشكلی ندارد.
الان تقریبا 6سال از ورود ماهی تیلاپیا به ایران و پرورش تحقیقاتی آن می‌گذرد. در این سال‌ها پرورش تیلاپیا به سرعت در دنیا رشد پیدا كرده. فكر می‌كنید می‌توانید با محیط‌زیست به نتیجه برسید و این ماهی بالاخره در مناطقی غیراز بافق هم پرورش داده شود؟
با قطعیت در این‌باره نمی‌شود حرف زد. اما احتمال می‌دهیم تا پایان سال بخشی از موضوع حل شود.
آقای دكتر! اما اگر شما و سازمان محیط‌زیست در این زمینه هرچه سریع‌تر كاری انجام ندهید این احتمال وجود دارد كه برخی افراد سودجو، ماهی مولد را به‌صورت غیرقانونی وارد كنند و پرورش بدهند!
ما اعتقاد داریم كه پرورش این ماهی باید به‌صورت قانونی پیگیری شود چون اگر ما این كار را نكنیم ممكن است به‌صورت زیرزمینی آن را پرورش بدهند، الان ماهی‌های آكواریومی زیادی از كشورهای آسیای جنوب شرقی وارد می‌شود و ممكن است به‌صورت غیرقانونی همراه این ماهی‌ها، ماهی مولد تیلاپیا هم وارد شود و اگر نیاییم به‌صورت قانونی مجوز بدهیم كه با گونه‌های تك‌جنسیتی، پرورش صورت گیرد، با توجه به سود اقتصادی این كار، ممكن است ماهی از راه‌های غیرقانونی تكثیر و پرورش داده شود. آن‌وقت است كه آن چیزی كه از آن می‌ترسیم اتفاق می‌افتد. البته در حال حاضر یك گونه تیلاپیا به‌صورت ناخواسته وارد آب‌های خوزستان شده و در استخرهای ماهیان گرم آبی گزارش شده است.
وظیفه شما به‌عنوان بخش دولتی در این زمینه چیست؟
ما باید دستورالعمل‌ها و قوانین را تدوین كرده و به درستی و با دقت اجرا كنیم. دست بخش خصوصی را هم باز بگذاریم ولی در عین حال همانطور كه گفتیم باید پرورش آن را به دقت كنترل كنیم. كشورهای زیادی این كار را كرده‌اند. الان 130كشور دارند تیلاپیا تولید می‌كنند. جالب است كه در همین همسایگی خودمان كویت، عربستان و امارات هم دارند این ماهی را تولید می‌كنند. من شخصا خودم از مزارع پرورش تیلاپیا در كویت بازدید كرده‌ام و دیده‌ام كه چه سرمایه‌گذاری عظیمی در این زمینه انجام داده‌اند.
درصورت صدور مجوز و تهیه قوانین لازم در این‌باره فكر می‌كنید كدام مناطق ایران مستعد پرورش این ماهی باشند؟
اگر دما به زیر 10درجه برسد، ماهی‌ها دچار مشكل می‌شوند بنابراین نواحی معتدله یا تروپیكال برای پرورش این ماهی مناسب‌تر هستند اما با این حال ما اعتقاد داریم كه در خیلی از استان‌های غیرساحلی كه به آب‌های طبیعی راه ندارند ما می‌توانیم این ماهی را معرفی كنیم و پرورش بدهیم مخصوصا در جاهایی كه آب‌های باكیفیت خوب ندارند و لب شور هستند و این آب‌ها استفاده ندارند.
در حال حاضر و با شرایط موجود، آیا اگر كسی برای پرورش تیلاپیا در بافق درخواست مجوز بدهد می‌تواند امیدوار باشد كه پاسخ مثبت بگیرد؟
در بافق ما با مسئولان سازمان محیط‌زیست توافق كرده‌ایم كه 3مزرعه وجود داشته باشد؛ بنابراین بعید است كه بتوانیم در حال حاضر مجوز جدیدی در این منطقه صادر كنیم ولی متقاضیان زیادی داریم كه هم در بافق هستند، هم در یزد و هم در سایر استان‌های غیرساحلی؛ مثلا در قم مزرعه‌ای هست كه در حال حاضر كپور پرورش می‌دهد و درخواست داده كه آن را به پرورش تیلاپیا تبدیل كنیم اما ما باید منتظر نظر سازمان محیط‌زیست بمانیم تا بعد از آن درباره این موضوع تصمیم بگیریم.
تیلاپیا با سرعتی شگفت‌انگیز دارد به سفره مردم ایران راه پیدا می‌كند. پرورش این ماهی می‌توانست برای افراد زیادی اشتغال ایجاد كند اما به جای آن هر سال داریم میلیون‌ها دلار ارز خارج می‌كنیم.
این حرف درستی است. فقط در سال 92، حدود 6هزار تن فیله تیلاپیا وارد شده است. البته این تنها سؤال شما نیست، سؤال من هم به‌عنوان یك مسئول شیلات این است كه چرا ما باید با واردات، برای دیگر كشورها اشتغال ایجاد كنیم، درحالی‌كه می‌توانیم برای مردم كشور خودمان امكان اشتغال فراهم كنیم؟ ما اكنون كارشناسان زیادی داریم كه می‌توانیم آنها را به سمت پرورش آبزیان و ازجمله تیلاپیا كه سود بالایی دارد سوق دهیم. این ماهی بازار جهانی خیلی خوبی هم دارد. بعضی گونه‌های ماهی، مورد علاقه مردم یك منطقه هستند و تنها مردم آن مناطق، این ماهی را می‌پسندند اما تیلاپیا یك ماهی بین‌المللی است؛ یعنی در تمام دنیا بازار دارد و می‌شود آن را صادر كرد و یكی از مهم‌ترین بازارها هم آمریكاست. من معتقدم به جای آنكه ما اكنون از چین تیلاپیا وارد كنیم، می‌توانیم خودمان به صادر‌كننده این ماهی تبدیل شویم و آن را صادر كنیم.
مدیركل دفتر بهبود كیفیت فرآوری و توسعه بازار آبزیان سازمان شیلات ایران:
برای تیلاپیا «حرف» درآورده‌اند
آقای دكتر گلشاهی، نخستین شبهه‌ای كه درباره ماهی تیلاپیا مطرح شده، ارزش غذایی آن است و اینكه گفته می‌شود این ماهی برخلاف سایر ماهی‌ها ارزش غذایی لازم را ندارد. آیا چنین مسئله‌ای واقعیت دارد؟
هر كدام از موجودات پرورشی، خصوصیت ذاتی‌ای دارند كه این خصوصیت را در پرورش نمی‌توان تغییر داد؛ مثلا ماهی یك خصوصیت ذاتی دارد و مرغ خصوصیت ذاتی دیگری كه با تغذیه یا چگونگی پرورش این جانور نمی‌شود آن را تغییر داد اما برخی صفات اكتسابی یا محیطی هستند كه می‌شود آنها را با تغذیه تغییر داد؛ مثلا در مورد مرغ، چربی گوشت این حیوان، خصوصیتی دارد كه نمی‌توان آن را به تركیب چربی ماهی از نظر تركیب اسیدهای چرب تشكیل‌دهنده نزدیك كرد اما مثلا با تغییر در نوع تغذیه مرغ میزان چربی موجود در گوشت آن كم یا زیاد می‌شود.
یكـــــی از خصوصیات ذاتی آبزیان، غنی بودن آنها از اسیدهای چرب خانواده امـــگا 3، در میزان چربی بدنشان است و خصوصیت دیگر آنها، نسبت مناسب بالانس اسیدهای چرب امگا3 به امگا 6 است. هردوی این اسیدهای چرب برای بدن ضروری هستند. اسیدهای چرب خانواده امگا3 علاوه بر سایر ارزش‌های تغذیه‌ای، دارای ارزش سلامتی هستند و از انواع بیماری‌های قلبی و عروقی و ناراحتی‌های روانی پیشگیری می‌كنند. ماهی تیلاپیا هم تمامی این مزایا و فواید را دارد.
البته اگر در داخل خانواده ماهی‌ها بخواهیم بحث كنیم، خب واقعیت این است كه ماهی تیلاپیا از لحاظ امگا3ممكن است در رده پایین‌تری نسبت به‌گونه‌های خاصی نظیر سالمون یا مكرل قرار بگیرد اما از نظر خصوصیات و ارزش غذایی، تمامی آنچه را كه از یك آبزی انتظار داریم به ما می‌دهد.
با این حال مزیت آن نسبت به ماهی‌هایی مثل سالمون، مكرل، كپور و... این است كه چربی كمتر و پروتئین بیشتری دارد؛ یعنی كسانی كه تحمل غذای چرب را دارند یا به دلایل خاص مثل بیماری‌های قلبی و عروقی باید اسیدهای چرب غیراشباع بیشتری مصرف كنند، می‌توانند از ماهی سالمون استفاده كنند اما كسانی كه بیشتر به‌دنبال به‌دست آوردن انرژی حاصل از مصرف پروتئین هستند؛ نظیر ورزشكاران یا افرادی كه دوست ندارند چاق بشوند، بهتر است از تیلاپیا استفاده كنند.
توجه به یك مسئله واقعیت را بیشتر روشن می‌كند: از 100گرم انرژی‌ای كه از ماهی كپور حاصل می‌شود، 69درصد آن مربوط به پروتئینی است كه از مصرف ماهی به‌دست می‌آید و 31درصد دیگر از سوخت‌وساز چربی موجود در آن است اما در تیلاپیا، این نسبت 81درصد از پروتئین و 19درصد از چربی است. این یعنی اینكه نسبت پروتئین در تیلاپیا در مقایسه با ماهی‌های چرب‌تر نظیر كپور بیشتر است كه با توجه به قابلیت بالای هضم و جذب پروتئین، این مزیت بسیار مهمی است.
یكی دیگر از موضوعات مطرح شده در شبكه‌های اجتماعی، این است كه این ماهی بدون اطلاع و هماهنگی با محیط‌زیست وارد كشور شده است، آیا این موضوع حقیقت دارد؟
به‌نظر می‌رسد از مقررات سوءبرداشت شده است. طبق قوانین، برای ورود گوشت ماهی، فقط سازمان شیلات و سازمان دامپزشكی كشور باید نظر و مجوز بدهند. سازمان حفاظت از محیط‌زیست، دستگاه ناظر بر واردات گوشت ماهی یا كلا اقلام خوراكی نیست، البته برای واردات بچه ماهی تك جنس نر یا واردات مولدین این ماهی، سازمان محیط‌زیست باید نظر بدهد كه احتمالا این دو موضوع با هم اشتباه شده است.
موضوع دیگری كه شایع شده است این است كه این ماهی با فضولات حیوانی تغذیه می‌شود.
در پرورش آبزیان، كود شیمیایی یا كود حیوانی اصلا به‌عنوان غذا استفاده نمی‌شود بلكه در پرورش آبزیان، ما آب را بارور می‌كنیم تا 2 گروه موجودات زنده یعنی «فیتوپلانكتون»ها - گیاهان تك‌سلولی و ریز یا ذره‌بینی- و «زئوپلانكتون»ها - موجودات ریز جانوری كه بعضا با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند- افزایش پیدا كنند. ماهی‌ها از این موجودات ریز تغذیه می‌كنند، علاوه بر آن، نكته‌ای كه در اكثریت قریب به اتفاق ماهیان پرورشی دیده می‌شود این است كه برای پرورش آنها از غذاهای كنستانتره استفاده می‌شود، ماهی تیلاپیا هم با غذاهای كنستانتره تغذیه می‌شود و اصلا موضوع استفاده از فضولات حیوانی و فاضلاب برای پرورش آنها مطرح نیست.
در حال حاضر این ماهی از چین و برخی كشورهای آسیای جنوب شرقی وارد می‌شود. از آنجا كه مردم ایران خاطره بسیار بدی از اجناس چینی دارند، در این مورد هم مسئله چینی بودن این ماهی و آلوده بودن آن مطرح شده است، نظرتان در این‌باره چیست؟
بحث پرورش این ماهی در ایران، موضوعی است كه سازمان شیلات دارد با جدیت آن را دنبال می‌كند تا دیگر لازم نباشد از چین یا هر كشور دیگری این ماهی را وارد كنیم. در حال حاضر كه این ماهی از چین و ویتنام وارد می‌شود، باید بگویم كه ورود آبزیان خوراكی و ازجمله گوشت ماهی با توجه به استانداردهای بسیار سختگیرانه و خاص آن صورت می‌گیرد.
ورود ماهی به كشور در 3 مرحله پیگیری می‌شود؛ مرحله اول، گرفتن گواهی بهداشتی كشور مبدا است؛ یعنی سازمان دامپزشكی چین كه گواهی بهداشتی اولیه را براساس استانداردهای فنی و بهداشتی باید صادر كند. در این مورد، بررسی سلامت محصول براساس استانداردهای اروپاست كه بسیار سختگیرانه است. در مرحله بعد، نمایندگان محترم ولی فقیه در سازمان جهادكشاورزی، از مزرعه و محل‌های فرآوری آن، بازدیدهای دقیقی انجام می‌دهند و حتی نوع تغذیه این ماهی‌ها هم بررسی می‌شود و آنها نظرشان را از نظر شرعی اعلام می‌كنند. در آخرین مرحله هم سازمان دامپزشكی ایران، علاوه بر كنترل گواهی‌های بهداشتی كشور مبدا، نمونه‌برداری مجددی كرده و محصول را در بدو ورود آزمایش می‌كند و درصورتی كه سلامت محصول تأیید شود گوشت ماهی، اجازه ورود پیدا می‌كند. درخصوص مرحله اول و آخر كه مسئله بهداشتی در میان است، معیارهای ما همان معیارهای اتحادیه اروپاست كه سخت‌ترین مقررات بهداشتی است؛ بنابراین كوچك‌ترین نقطه ابهامی در این زمینه وجود ندارد.
این ماهی نسبت به ماهی‌های دیگر چه مزیت‌های تغذیه‌ای دارد؟
كم چرب بودن، رشد سریع و گیاهخوار بودن این ماهی از فاكتورهایی است كه سبب جلوگیری از تجمع احتمالی فلزات سنگین از قبیل جیوه در آن می‌شود كه از مزایای این ماهی محسوب می‌شود.
قابلیت مناسب فیله شدن این ماهی هم مزیت دیگر آن است. علاوه بر آن، تیلاپیا نه تیغ دارد نه بو و نه طعم خاص؛ بنابراین خاصیت طعم پذیری بسیار خوبی هم دارد؛ مثلا می‌توان مزه زعفرانی به آن داد، آن را ترش یا شور كرد و با توجه به این خاصیت است كه از جهت طعم‌پذیری با مرغ و سایر گوشت‌ها به راحتی رقابت می‌كند.
به‌عنوان آخرین سؤال، فكر نمی‌كنید دلایلی وجود داشته كه همزمان با انتشار گزارش‌هایی درباره مزیت‌های پرورش تیلاپیا در ایران، در شبكه‌های اجتماعی نسخه تحریف شده گزارش فاكس نیوز منتشر شد؟
ببینید! من اصل گزارش فاكس نیوز را مطالعه كرده‌ام. در آن گزارش اصلا این موضوعات به این شكل مطرح نیست، البته درباره اینكه آیا در ایران هم اغراض مختلفی برای انتشار چنین گزارشی در شبكه‌های اجتماعی وجود داشته است یا نه، اطلاعی ندارم. موضوع این است كه مطلب اصلی - نه تحریف شده- زمانی در فاكس نیوز منتشر شده است كه در آن برهه، تولید كننده‌های مرغ اروپا به‌دلیل انتشار گزارش‌هایی درباره مضرات باقیمانده‌های آنتی بیوتیك در مرغ‌ها، به‌شدت تحت فشار بودند. در آن زمان ماهی تیلاپیا از آسیای جنوب شرقی با حجم بالا وارد اروپا می‌شد و مرغدارها به‌شدت ضرر می‌كردند. در این شرایط چنین خبرهایی منتشر شد تا مردم دوباره به سمت مرغ برگردند. البته در كشور ما هم می‌تواند انتشار و تحریف خبر اصلی، به‌صورت مغرضانه انجام شده باشد. درحال حاضر بزرگ‌ترین وارد‌كننده ماهی تیلاپیا در جهان، كشور آمریكاست و اتفاقا بیشتر وارداتش را از چین انجام می‌دهد و حتی اتحادیه اروپا هم با آن معیارهای سختگیرانه، از وارد‌كنندگان این ماهی است. واقعیت این است كه همه كشورها برای تأمین امنیت غذایی و جلوگیری از فشار ناشی از تقاضای بالای موادغذایی، نیازمند تولید پروتئین به‌خصوص از نوع حیوانی با قیمت تمام‌شده مناسب هستند و ماهی تیلاپیا یكی از راه‌حل‌های این مسئله است. سرعت افزایش تولید جهانی این ماهی، یكی از امیدهای آینده بشر برای افزایش دسترسی به پروتئین حیوانی سالم و با كیفیت است؛ به‌نحوی‌كه پیش‌بینی می‌شود تولید جهانی آن تا سال 2030، یعنی حدود 16سال آینده از 4میلیون تن فعلی به حدود 15میلیون تن برسد.
نویسنده:حامد فرحبخش